Mekteb-i Sultani hakkında bilinmesi gerekenler

Evliya Çelebi'nin aktardığına göre; Sultan II. Bayezid, bir kış günü Galata sırtlarında avlanırken son derece bakımlı büyük bir bahçe içinde köhnemiş küçücük bir kulübe gördü. Kulübenin sahibi Gül Baba ile tanışan padişah, onu bahçeye gösterdiği özenden dolayı ödüllendirmek istedi ve Gül Baba'nın isteği üzerine bu bahçeye bir mektep ve bir darüşşifa inşa ettirdi. II. Bayezıd'ın 'Galata Sarayı Ocağı' adıyla kurduğu bu mektep, Enderun'a donanımlı öğrenciler yetiştirdi. Talebeler, Türkçe, Arapça, Farsça öğreniyor; musiki, güzel yazı dersleri alıyor; at biniyor; cirit ve ok atıyorlardı. 1675 yılına gelindiğinde ise, ocaktaki içoğlanlardan yeteneklileri saraya alınırken diğerleri süvari bölüklerine dağıtıldı ve kurum ödenek yetersizliğinden dolayı on yıllığına tasfiye edildi. 1820 yılına kadar Osmanlı'nın en önemli kurumlarından biri olan Galata Sarayı Medresesi bu yıldan sonra Tıbbiye ve Askeri Kışla olarak kullanıldı. 1856 Paris Antlaşması sırasında, Babıâli Hükümeti'nin kabul ettiği şartlar sonucu bir lisenin açılması kararlaştırıldı. Fransa'nın 1867'de verdiği muhtıra, İstanbul'da öğretim dili Fransızca olan bir okulun açılması isteğini de içeriyordu. Sultan Abdülaziz 1 Eylül 1868'de geleneksel eğitimin dışında Batılı programları da bünyesinde barındıran bir eğitim kurumu olması amacıyla Mekteb-i Sultani'yi kurdu. Törene şeyhülislâm başta olmak üzere devlet adamları ve diğer dinlere mensup din adamları da katıldı. Mekteb-i Sultânî'ye öğrenciler imtihanla alınacak, eğitim süresi beş yıl olacak, imtihanı kazanamayanlar üç yıl idâdî (hazırlık) sınıfında okuduktan sonra normal sınıflara alınacak ve beş yıllık eğitimlerini tamamlayacaklardı. En erken 9, en geç 12 yaşındaki çocuklar kabul edilecekti. Mektepte Türkçe, Fransız dili ve edebiyatı, ahlâk ve âdâb, Latince, Grekçe, Osmanlı tarihi, genel tarih, Osmanlı coğrafyası, genel coğrafya, matematik, kozmografya, mekanik, fizik, kimya, tabiat bilgisi, hukuk, mülkî idare, hitabet ve edebiyat, hat ve resim, muhasebe, defter tutma gibi dersler okutulacaktı. Rumca ve Ermenice, genel dersler kapsamına alınmayacak, ancak aileler istediği takdirde bu diller de okutulacaktı. Her öğrenci mensup olduğu din ve mezhebin âyin ve ibadetlerini yerine getirmekle yükümlü olduğundan Müslüman öğrenciler camiye devam edecekler ve kendilerine dinî vazifelerini öğretmek üzere mektepte bir hoca bulunacaktı. Aynı şekilde gayrimüslim öğrenciler de mensup oldukları mabetlere gönderilecek ve gerekli bilgiler cemaat reisleriyle ailelerin isteği üzerine öğretilecekti. Mektebin programında öğrenci sayısının yarısının Müslüman, yarısının da gayrimüslim olması öngörüldüğü halde 1868-1871 döneminde Müslüman öğrenci sayısı daha az oldu. Mektebin öğretime başladığı tarihte toplam 409 öğrenciden 172'si Müslüman, 237'si de gayrimüslimdi. Gayrimüslim öğrencilerden elli sekizi Gregoryen Ermeni, otuz biri Katolik Ermeni, yirmi altısı Katolik Latin, kırk biri Rum, kırk yedisi Musevî ve otuz dördü de Bulgar idi. Beyoğlu semtinde bulunan Galata Sarayı'nda eğitime başladığı için Galatasaray Mekteb-i Sultanîsi adını alan mektebin açılışına çeşitli tepkiler geldi. Daha kuruluş çalışmaları sırasında ikinci müdürlüğe tayin edilen Kaymakam İsmâil Bey, maiyetinde bulunduğu Harbiye Nâzırı Nâmık Paşa'nın muhalefeti yüzünden görevine başlayamadı. Rusya, Türkiye'de Fransız nüfuzunun yayılması endişesiyle, böyle bir okulun açılışına karşı çıkarken öte yandan kendisi de Rusça eğitim yapacak bir okul için Babıâli nezdinde girişimde bulunduysa da sonuç alamadı. Museviler, Hristiyan müdürün yönetimindeki bir okula çocuklarını göndermekte tereddüt ettiler. Katoliklerin tutumu ise daha sert oldu. Papa, çeşitli milletlere mensup öğrencilerin bir arada bulunmasının Katolik çocuklarının ahlâkını bozacağı gerekçesiyle Mekteb-i Sultânî'ye Katolik öğrencilerin girmesini yasakladı. Hatta Papa IX. Pius Osmanlı uyruğundaki Katoliklerden çocuğunu Mekteb-İ Sultani'ye gönderenleri aforoz edeceğini açıkladı. Ancak Fransa'nın girişiminden sonra papalık bu yasağı kaldırdı. Bu tepkilere rağmen Osmanlılık anlayışını yansıtan bir kurum oluşturuldu. Dışarıdan ve gayrimüslim çevrelerden gelen bu tepkilere karşılık Osmanlı ulemasından, Müslüman çocuklarının okula verilmesi konusunda herhangi bir muhalefet olmaması dikkat çekicidir. Batı medeniyetinin dini liderlerinden gelen tepkilerinin aksine, Osmanlı devlet adamları okulun başarıya ulaşması için büyük gayret sarf ettiler. Sadrazam Âlî Paşa, mektebin açılışından üç ay kadar sonra Maarif Nâzırı Saffet Paşa, Ticaret Nâzırı Davud Paşa ve Hariciye nâzırı müsteşarı da yanında olduğu halde mektebi ziyaret etti. Osmanlı hükümetinin ilgisi sayesinde okulun mevcudu hızla arttı. Öğrenci sayısı 14 Ekim 1868'de 430 iken 4 Kasım'da 450, 30 Kasım'da 480, 17 Şubat 1869'da 496, 10 Martta 502, 7 Nisan'da 515, 5 Mayısta 522, 2 Haziran'da 524 ve nihayet 2 Mart 1870'te 640 oldu. Bu sayı mektebin o tarihlerde ulaştığı en yüksek rakamdır. Bunun 273'ü (% 43) Müslüman, 367'si (% 57) gayrimüslimdi. 13 Şubat 1877 müdürlüğe getirilen Ali Suâvi, Mekteb-i Sultânî'nin eğitim sistemini beğenmiyordu. Hatta kuruluşundan beri okulda eğitim dilinin Fransızca olmasına Fransız nüfuzunu arttıracağı endişesiyle karşı çıkıyordu. Ali Suâvi, göreve başladığı sırada Mekteb-i Sultânî'de kırk üç öğretmen bulunuyordu. Bunların on ikisi Müslüman, otuz biri gayrimüslimdi. Ali Suâvi'nin Sultan'a verdiği lâyihaya göre Müslüman öğrencilerden on altı kişi tam ücret ödediği halde doksan dört Ermeni'nin tamamı, yüz yirmi iki Rum'dan on ikisi ve elli iki Bulgar'dan kırk dokuzu ücret ödemiyordu. Parasız okuma hakkı sadece Osmanlı tâbiiyetinde olanlara tanındığı halde dört Rus, on altı Fransız, sekiz İtalyan, iki İngiliz ve iki Yunan uyruklu da bu haktan faydalandırılmıştı. Okul âdeta, yabancılarla yerli gayrimüslimlerin imtiyazlı olarak faydalandıkları bir kurum haline gelmişti. Bir yıl önce patlak veren Bulgar isyanında elebaşılık yapanlar ve Müslüman köylerini yakıp yıkanlar Mekteb-i Sultânî'de talebe olan Bulgarlardı. Okulda Rus ve Bulgar asıllı pek çok ajan-öğretmen de bulunuyordu. Bu arada altı yıldan beri hazırlık sınıfını geçemeyen öğrenciler vardı. Ali Suâvi, okulda birtakım ıslahatı gerçekleştirerek Bulgarlardan ücret isteyerek onların okuldan uzaklaşmasını sağladı, fakat isyana karışmamış olanlara dokunmadı. Rusları okuldan çıkardı. Ajanlık yaptıkları tespit edilen Rus ve Bulgar hocaların işine son verdi. Müslüman öğrencilerin sayısı kısa zamanda artarak 220'ye ulaştı. Öğretmen sayısı, on beş Müslüman ve on beş gayrimüslim olmak üzere otuza indirildi. Okulda Arapça, Farsça, akaid, Arap edebiyatı ve Türkçe ön plana çıkartıldı. Buna karşılık Sava Paşa zamanında okutulan esâtîr-i evvelîn (mitoloji), Yunan ve Roma tarihleri, ilm-i âsâr-ı atîka gibi derslerle İngilizce, Rusça, Ermenice ve Bulgarca gibi seçmeli dersleri kaldırdı. Cumhuriyet döneminde Galatasaray Lisesi'ne dönüşen okulun eğitiminde Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile bazı değişikliklere gidildi. Eğitim süresi beş yıldan altı yıla çıkarıldı. Başta futbol olmak üzere tiyatro, folklor vb. faaliyetler bu okul kanalıyla Türkiye'ye girdi.