Müslüman alimlerin sağlık ile ilgili çalışmaları

Müslüman alimlerin sağlık ile ilgili çalışmaları denildiğinde ilk akla gelen 830 yılında kurularak tıp tarihinde önemli bir çığır açan El-Kayrevan Hastanesi'dir. Bu hastane sayesinde sayesinde Tunus, o dönemde tıbbî faaliyetlerin merkezi haline gelmişti. El Kayrevan bünyesindeki tabipler, sayfalar ve tomarlar dolusu tıbbî neşriyatı kaleme alıyorlar ve sağlık alanında asırlar sonrasına dahi ulaşacak türden hizmetler sağlıyorlardı. İslam uygarlığının ilk zamanlarında eczane, hastane ve tıp okulları oldukça yaygındı. Müslüman alimlerin kurduğu sağlık sistemi, teşhis ve tedaviye dayanıyordu. İslam uygarlığının ilk zamanlarında hastalara şurup, hap veya toz halinde ilaç verilir; ameliyat yapılır ya da kırık bacaklar alçıya alınırdı. İslam uygarlığında yaşayan Müslüman hükümdarlar herkesin tedavi olabileceği en iyi hastaneleri yaygınlaştırmak için yarışırdı. 872-874 yılları arasında Mısır, Kahire'de inşa edilmiş tam teşekküllü ilk büyük hastane adını zamanın Müslüman hükümdarı olan Ahmed İbn-Tolun'dan almıştır. O dönemde bitkisel ilaçlar alternatif tıp olarak değil; şifaya giden yolda en önemli etkenler olarak görülüyordu. Bin yıl önce İslam uygarlığında müzik terapisi gibi en gelişmiş tedaviler bile herkes için ücretsizdi. Kur'an, bütün hastaları tedavi etmek için Müslümanları sorumlu tuttuğundan, ilk hastaneler her inançtan kadın veya erkek zengin ya da yoksul ayrımı yapılmadan hizmet verirdi. Avrupa'da pek çok insan cüzzam hastalığının şeytanın bir işareti olarak düşünürken bu hastalar İslam uygarlığında 9. yüzyılda Tunus Kayrevan'da açılan El- Kayrevan Hastanesi'nden gerekli tedaviyi alabiliyorlardı. 12'inci asırda tıp eğitimi, hem gruplar halinde, hem de günümüzdeki gibi birebir olarak yapılıyordu. Hastanedeki büyükçe bir salonda düzenli seminerler tertip ediliyor ve bunlar genellikle 'Okuyan Hekim' adı verilen kişi tarafından tıp alanındaki bir el yazmasından bölümlerin okunmasını içeriyordu. Okuma bittikten sonra başhekim ya da baş cerrah öğrencilere çeşitli sorular sorar ve öğrencilerin sorularını cevaplardı. Tanınmış hekimlerle birlikte tıp metinlerini inceleyen çok sayıda öğrenci bulunuyordu. O dönemde, İslam dünyasında kâğıt bol olduğundan el yazmaları çoğaltılarak öğrencinin özel kullanımına veriliyordu. Buna benzer metinler Avrupa'da nadir bulunurdu. Bunların öğrencilere tahsis edilmesi de çok seyrek rastlanılan bir durumdu. Tıp eğitimi kapsamında öğrencilerin nöbetçi hekim veya cerrah eşliğinde gruplar halinde hasta görmesi çok büyük önem teşkil etmekteydi. İleri düzeydeki öğrenciler, ayakta tedavi bölümünde hasta öyküsü alan, hasta muayene eden ve reçete yazan hekimi dikkatle izlerdi. 11. yüzyılda (Müslüman iken sonradan Hristiyan olan) Tunuslu âlim Afrikalı Konstantinus, Latince bilen Avrupalıların anlayabilmesi için tıp ansiklopedilerini tercüme ediyordu. Bu gelişme bir yandan Avrupa'daki tıbbî çalışmalarda yeni bir dönemi başlatırken bir yandan da tıp eğitimi verebilecek seçkin bir zümrenin ortaya çıkmasına vesile oldu. Orta Çağ'da en çok alınıp okunan kitaplardan biri olan Uzak Ülkelere Yolculuk Yapan Seyyahlar için Rehber ya da kısa ismiyle Seyahat Rehberi, El-Kayrevan Hastanesi'nde eğitim gören ve çalışan İbnü'l Cezzâr tarafından yazılmıştı. Burada 955 yılında 80 yaşın üzerindeyken ölen İbnü'l Cezzâr, arkasında 24 bin dinar ile tıp ve başka alanlarda 25 kantar (1125 kg) kadar kitap bıraktı. Tıp dünyasını kökünden etkileyen eserler arasında, Batıda 'Hekimlerin Prensi' olarak tanınan İbn Sina'ya ait eserler yer alıyordu. İbn Sina'nın bilimsel, felsefi ve teolojik görüşleri, Albertus Magnus, St. Thomas, Duns Scotus ve Roger Bacon gibi birçok önemli şahsiyet üzerinde derin izler bırakmıştır. Mirası içinde kadın hastalıkları ve tedavisi hakkında bir eser de yer alır. Bu esere göre, adet (menstrüasyon), kadının sağlığının korunmasında olduğu kadar kadın hastalıklarında da merkezi bir rol oynamaktaydı. Bu tür yazılar sayesinde geniş bir şöhret kazanan İbnü'l Cezzâr, Orta Çağ Batı Avrupa'sının en etkili simalarından birisi haline geldi. Eğitim hastanelerinden bir tanesi de Şam'daki Nureddin Hastanesi'ydi. 12'inci yüzyıl hükümdarı Nureddin bin Zengi, bu hastaneyi hekim Ebulmecid el Bahili gözetiminde kurmuştu. Kendi adını verdiği hastaneyi hastalara yemek ve sağlık hizmeti verilebilecek şekilde donatmış, ayrıca hastaneye çok sayıda tıp kitabı bağışlamıştı. Bu kitaplar özel bir salonda saklanmaktaydı. Burada çalışan hekimlerin çok iyi uzmanlaşma imkânları bulunuyordu. 13'üncü yüzyılın başlarında Nureddin Hastanesi'nde düşük bir ücretle çalışmaya başlayan Dehver adlı hekim, zamanla mesleğinde tanındıkça hastaneden daha yüksek maaş almaya başlamıştı. Özel muayenehanesi sayesinde gelirini daha da artıran Dehver, sonradan kendi tıp okulunu kuracaktı. Bu kariyer yolu bugünkü birçok hekime tanıdık gelecektir. Tıp okulunda birçok tanınmış hekim ders vermekte olup, pratisyenler bazı günlerde Sultan Nureddin'in huzurunda toplanarak tıbbi konularda tartışmalar yapıyordu. Kimi zamanlarda ise hastane yöneticisi Ebulmecid'in öğrencilerine yaptığı üç saatlik konuşmayı dinlerlerdi. Bu tıp okulundan mezun olan tanınmış Müslüman hekimler arasında 13'üncü yüzyıl tıp tarihçisi İbn Ebi Useybiya ve yine 13'üncü yüzyılda küçük kan dolaşımını keşfederek insan fizyolojisinin anlaşılmasında yeni bir adım atılmasını sağlayan İbnü'n Nefîs yer alıyordu. Hastalık, ilaç, fizyolojik süreç ve tedavi adları dâhil olmak üzere tıp terimlerinin bilinen ilk alfabetik tasnifinin adı Kitâbü'l Ma (Su Kitabı) idi. İbnü'l Salebi olarak da tanınan Ezdi tarafından kaleme alınan bu esere Kitâbü'l Ma denmesinin sebebi Maa, yani 'su' kelimesinin kitaptaki ilk başlık olmasıdır. 1033 yılında Müslüman İspanya'nın Belensiye şehrinde ölen müellif, çağdaşlarının ve gelecek nesillerin faydalanması için arkasında bu 900 sayfalık el yazmasını bırakmıştır. Râzî'nin yirmi ciltlik Kapsamlı Kitap adlı eseri tıbbın tüm alanlarına değinir. Latinceye Liber Continens adıyla tercüme edilen bu eser büyük ihtimalle, birkaç yüzyıl boyunca Batı dünyasında en çok saygı gören ve en sık başvurulan tıp kitabı olmuştur. Bu kitap, 1395 yılında Paris Üniversitesi'nin bütün bir tıp fakültesi kütüphanesini oluşturan dokuz kitaptan bir tanesiydi. Bir de 1000 yıllarında İspanya'nın güneyindeki Kurtuba'da yaşayan ünlü hekim Zehravi'nin çalışmaları dikkat çekiciydi. Zehravi'nin tıp alanındaki bilgilerini topladığı eseri, Et Tasrif adıyla tanınmakta olup tam künyesi Et Tasrif li men aceze et te'lif şeklindeydi. Bütün olarak bakıldığında, Zehravi'nin hekimlik hayatı boyunca vücuda getirdiği bütün çalışmalar, 30 ciltlik bir külliyat oluşturuyordu. Kendisi çok az seyahat ediyor olsa da kaza kurbanları tedavi etme konusunda oldukça geniş bir tecrübeye sahipti. Cerrahi teknikler konularında pek çok yeni uygulamalar getiren Zehravi'nin Et Tasrif adlı eseri, modern zamanlara varılana kadar cerrahi aletler alanında bilinen tek ve en iyi kaynak olageldi. Et Tasrif pratisyen hekimler tarafından da kullanılıyordu; 19. yüzyılda yaşayan Fransız hekim ve tıp tarihçisi L. Leclerc, Et Tasrif'in yarattığı etkiyi şu sözlerle özetler: 'Et Tasrif (tercümesi), Avrupa'da Orta Çağ cerrahisinin gelişmesinde son derece önemli bir rol oynamıştır.'

Müslüman alimlerin sağlık ile ilgili çalışmaları

TIBBİ İLİMLERDE ÇIĞIR AÇTI: KAYREVAN HASTANESİ