Müslüman alimlerin yer bilimi ile ilgili keşifleri

Mineral, belirli kimyasal özelliklere ve kristal yapıya sahip olan, doğada kendiliğinden oluşan bir maddedir. Başka bir deyişle, mineral bir kristaldir; yani kimyasal olarak saf ve doğal bir malzemedir. Altın, elmas, kuvars, kalsit, safir ve inci gibi maddeler minerale birer örnektir. Mücevher ve değerli taşlar özel türde minerallerdir. Zor bulunan ve (renk, şeffaflık ve parlaklık bakımından) son derece güzel olan bu mineraller, aynı zamanda fiziksel ve kimyasal değişikliklere belirli bir süre dayanabilecek kadar serttirler. Elmas, yakut, safir ve zümrüt gibi değerli taşların hepsi bu özelliklere sahiptir. İmparatorların, kralların ve varlıklı insanların mücevherlere büyük önem vermesi, büyük ihtimalle değerli taşların insan medeniyetinin ilk gününden bu yana aranıp keşfedilmesinin en önemli sebeplerindendir. Eski Mısırlılar, Mezopotamyalılar, Hintliler, Yunanlılar ve Romalılar belirli türde mineral, değerli taş ve mücevherler hakkında bilgi sahibiydi. Bu medeniyetlere ait toprakların büyük bir bölümü İslam devletinin bir parçası haline geldi. Bunun sonucunda, değerli taş ve mineraller hakkında yazılmış olan eserler diğer alanlarda olduğu gibi İslam dünyasının ilk üç yüzyılında Arapçaya tercüme edildi. Dolayısıyla mineraloji ve değerli taş bilimi alanlarındaki en iyi katkıların bu tercümelerden yüz yıl kadar sonra Müslüman bilim insanlarından gelmesi hiç de şaşırtıcı değildir. Zira bu süre içerisinde, eskilerden alınan bilgiler özümsenmiş ve yeni Müslüman bilim insanları ve kâşifler yapılan çalışma ve araştırmaları bir sonraki aşamaya taşımaya hazır hale gelmişti. Bu arada, İslam dünyasının muazzam büyüklükte bir alana yayılmış olması sayesinde Müslümanlar, yer bilim çalışmalarında Yunanlılar gibi Akdeniz dünyasıyla sınırlı kalmayıp Avrupa, Asya ve Afrika'da da çalıştılar. Malay Adaları gibi uzak yerlerden toplanan mineral, bitki ve hayvan bilgileri 2'nci yüzyılda yaşayan İbn-i Sina'nın daha çok bir felsefe ve doğa bilimleri ansiklopedisi olan Şifa Kitabı gibi kitaplarda bir araya getiriliyordu. O dönemde çok ünlenen bu kitap, içerdiği değerli bilgiler sebebiyle Rönesans sırasında Avrupalı bilim insanlarına ilham kaynağı olacaktı. Bilimsel büyümesinin zirvesindeki İslam medeniyetinin gerçek bir ürünü olan İbn-i Sina günümüzde yer biliminden ziyade tıp ve felsefe alanlarında tanınır. Bununlar beraber İbn-i Sina, Şifa Kitabı'ndaki mineraloji ve meteoroloji konulu önemli bölümde, dünyada olup biten şeyler hakkında o dönemde mevcut olan bilgileri eksiksiz olarak sunar. Bu bölüm altı kısımdan oluşur: Dağların oluşumu, dağların bulut oluşumuna etkisi, su kaynakları, depremlerin kökeni, minerallerin oluşumu ve dünyadaki yüzey şekillerinin çeşitliliği. Bu buluşların birçoğu bugün 18. Yüzyılda yaşayan James Hutton'a izafe edilir. Ancak, jeolojinin bu temel ilkeleri yer bilimin ilk kez jeoloji olarak adlandırıldığı Avrupa'daki Rönesans'tan yüzyıllar önce ortaya koyulmuştu. İbn-i Sina'nın jeoloji alanındaki katkılarının altını çizen tarihçiler, İbn-i Sina'nın daha 11'inci yüzyılda sıradağlarının kökeni hakkındaki bir hipotez ortaya koyduğunu ve bu hipotezin üzerinden 800 yıl bile geçse Hristiyan dünyasında radikal bir hipotez olarak karşılanacağını belirtmektedirler. Rönesans Avrupa'sında Latince tercümesiyle tanınan İbn-i Sina'nın Şifa Kitabı adlı eseri, 15'inci yüzyılda Leonardo da Vinci, 17'nci yüzyılda Steno ve 18'inci yüzyılda James Hutton dâhil olmak üzere Avrupa mineraloji düşüncesinin kurucularına ilham kaynağı oldu. İlmin sınırlarını zorlayan tek Müslüman bilim insanı İbn-i Sina değildir; mineraloji alanının büyük isimleri arasında İbn-i Sina ile aynı dönemde yaşayan Biruni de yer alır. Biruni, bugün Türkiye'nin güneydoğusunda kalan bölgede 973 yılında doğdu. Kendisiyle aynı dönemde yaşayan birçok bilim insanı gibi, aralarında matematik, astronomi, tıp, felsefe, tarih, eczacılık ve mineralojinin de bulunduğu birçok alanda eser veren Biruni'yi tek bir alanla sınırlamak mümkün değildir. Zamanının büyük bir bölümünü Hindistan'da geçirmiş, bu arada Hintçe öğrenmiş, Hintlileri, Hindu dinini ve Hindistan'ın önemli yerlerini incelemişti. Bununla ilgili deneyimlerini Hindistan Güncesi adlı geniş kapsamlı kitabında anlatır. Hintçenin yanı sıra Yunanca, Sanskritçe ve Süryanice de bilmesine rağmen tüm kitaplarını Farsça ve Arapça yazdı. Hindistan'da geçirdiği zaman zarfında yoğun bir şekilde doğa tarihi ve jeoloji çalıştı; Ganj havzasının çökelti özelliğini doğru şekilde tarif etti. Mineraloji alanındaki Değerli Taşların Tanınması adlı büyük eseri Biruni'yi bu alanın önde gelen bilim insanlarından biri yaptı. Mineraloji konusunda önemli çalışmalar yapanlar, İbn-i Sina ve Biruni ile sınırlı değildir. Bu alandaki önemli çalışma ve başarılar arasında şunlar yer alır: Yahya bin Meseveyh Değerli Taşlar ve Özellikleri adlı eseri yazdı. Kindî üç monografi yazmış olup bunların en iyisi Değerli Taşlar ve Benzerleri'dir, ancak bu eser maalesef kaybolmuştur. Arabistan'la ilgili üç kitap yazan 10'uncu yüzyıl âlimi Hamdanî, bu kitaplarında altın, gümüş, mineral ve değerli taşları arama yöntemlerinden, bunların özelliklerinden ve nerelerde bulunabileceğinden bahseder. İhvanı Safa adıyla tanınan 10'uncu yüzyıl bilginleri özellikle minerallerin sınıflandırılması ile ilgili ansiklopedik bir çalışma yaptılar. Maalesef mineraller, taşlar ve değerli taşlar konusunda yazılmış olan eserlerin çoğu kaybolmuş, çok az sayıda eser günümüze ulaşarak basılabilmiştir. Müslüman medeniyetinin dünyaya, insana ve hayata son derece natüralist bir gözle bakması dikkate değerdir. Müslüman bilim insanları minerallerin, kayaların, dağların, depremlerin ve suyun kökenini düşünmüş ve merak etmiştir. Bu yer bilimin ya da bugünkü adıyla jeolojinin doğuşudur ve jeolojinin tarihi insanın dünyanın doğası üzerine düşüncelerini yansıtır.

Müslüman alimlerin yer bilimi ile ilgili keşifleri

MİNERAL NEDİR? HANGİ MADDELER MİNERALDİR?