Müslüman alimler ‘ilmi’ hangi amaçla kullandılar?

Her biri adeta birer ansiklopedi gibi olan Müslüman araştırmacılar, bulgularını büyük bir hızda yazıya aktarıyor; devasa büyüklükte tomarlar çığır açan bilgilerle dolup taşıyordu. Binlerce sayfayı bulan, çok sayıda ciltten oluşan kitaplar geniş kütüphaneleri dolduruyordu. Bu medeniyetin altın çağı, yani 8'inci yüzyıl ve 13'üncü yüzyıl arasında kalan dönem, kadim bilgileri yok olmaktan kurtarıyor, değiştiriyor, yeni keşifler ilave ederek daha geniş ve zengin bir halde tüm dünyaya yayıyordu. Bu anlayışın özünde doğrudan gözlem fikri yatıyordu. Bir şeyin işleyişini anlamak için kendi gözünüzle görmeniz gerekiyordu ve ancak bundan sonra yazabilirdiniz. 10'uncu yüzyılda yaşayan İbnü'l Heysem, deneylerini tamamen karanlık bir odada yapıyordu. Tarihte teorilerini deney yaparak doğrulayan ilk kişiler arasında yer alan İbnü'l Heysem, bilimsel yönetimin kilometre taşlarından birini koymuştu. Bilgiye susamışlık adeta bulaşıcı bir hastalık gibi okyanusun karşı kıyısındaki gayrimüslimlere kadar ulaşıyor, onlar da toplu halde bilgiye yönelerek Müslüman bilim insanlarının yaptığı deneylerden faydalanıyor ve ansiklopediler dolusu bilgiyi özümsüyorlardı. 1140 yılında Norfolk'ta küçük bir köyde doğan ve bilgiyi aramak için yollara düşen İngiliz rahip ve bilgin Morleyli Daniel, Müslüman bilgisine karşı açık görüşlü, dışa dönük ve ilerici Avrupalılara yalnızca bir örnekti. Daniel büyük ihtimalle, Veliaht Prens II. Henry'ye yazdığı mektupta şu sözleri sarf eden Batılı Adelard'ın öğrencisiydi: 'Öyle görünüyor ki siz hem Latin eserlerinde yer alan bilgileri dikkatle okuyup inceliyor hem de… Arapların küre ve gezegenlerin yörüngeleri ve hareketleri hakkındaki ilgili görüşlerini anlamak istiyorsunuz. Zira siz diyorsunuz ki bu dünya konağında doğup büyüyüp kimse, böylesi harikulade bir güzelliğin hikmetini merak edip araştırmıyorsa, o konağa layık değildir ve oradan atılması lazım gelir… Binaenaleyh, bu dünya ve bölümleri hakkında Arapça öğrendiğim her ne varsa Latince olarak yazacağım.' Daniel, eğitimi ilerletebilmek için çağdaşı olan birçok genç öğrenci gibi anavatanı İngiltere'den ayrılarak Doğuya gider, ancak öncesinde Paris'te bulunan üniversiteye uğrar. Buradaki üniversiteyi oldukça bozulmuş ve can çekişir halde bulan Daniel, buradan hemen ayrılırken şu tespitte bulunur: 'Buradaki (Paris) öğretmenler o kadar cahiller ki, tek yaptıkları heykel gibi öylece durmak ve sessiz kalarak kendilerine bir şey biliyormuş süsü vermek.' Peki, nereye gitti? Yine kendi ağzından dinleyelim: '…Bugünlerde Toledo'da Arap öğretileri pek rağbet gördüğünden dünyanın en bilge feylesoflarını dinlemek için oraya doğru yola koyuldum.' 12'inci yüzyılda Toledo'da en az üç kültür yan yana yaşıyordu: Müslümanlar, Yahudiler ve Hristiyanlar. Herkesin tek bir arzuyu, yani öğrenme arzusunu paylaştığı, kültürel zenginliğin hâkim olduğu bir dönemdi. Farklı kültürlerin bu şekilde bir arada yaşaması ve çalışmasını, bugün İspanyolcadaki convivencia kelimesi ifade eder. Avrupalı din adamları için asıl heyecan verici olan şey, 1085 yılındaki Toledo'da bulunan bilgi zenginliğiydi. Bunun öncesinde ellerinde Yunanca metinlerden parçalar bulunuyordu ve bunların çoğu da sahteydi. Şimdiyse yıllardır özlem duydukları bilgi ve metinlerin Müslümanların elinde olduğunu duymaktaydılar, üstelik bu bilgiler klasik Yunan ile sınırlı da değildi. Müslüman âlimler, 500 yılı aşkın süre boyunca bu eserleri incelemiş, yeniden oluşturmuş ve önemli ölçüde geliştirmişti. Bilim tarihinde Arapçadan Latinceye en büyük tercüme hareketi 12'inci yüzyılda Toledo'da gerçekleşmiş ve Hristiyan Batı dünyasındaki tüm samimi âlim ve tercümanları buraya çekmişti. Yunanlı felsefeci ve matematikçilere ait olan, ancak Batıda kaybolmuş önemli eserler Müslümanlar tarafından kurtarılmış ve geliştirilmiş olarak Toledo'da ortaya çıkmaya başlamıştı. Batıda 'Averroes' olarak tanınan İbn Rüşd'ün Aristoteles'e yazdığı eleştiri ve şerh, Rönesans'ın başlamasından tam 200 yıl önce Avrupa'nın yeniden doğuşunun gerçek başlangıcı olmuştu. İbn Rüşd tarafından 12'inci yüzyılın sonlarında Kurtuba'da Arapça olarak kaleme alınan Aristoteles şerhlerinin ve özetlerinin birçoğu, 1236'dan önce ölen İskoç bilim insanı Michael Scott ve halefi Alman Herman tarafından Latinceye tercüme edildi. BBC'nin Avrupa'da İslam Tarihi adlı programını sunan Rageh Omar, Toledo ve Sicilya'da yapılan bu Latince tercümelerin, Avrupa'yı ayağa kaldırışını şöyle anlatıyor: 'İbn Rüşd Paris'i Avrupa'nın entelektüel başkenti yapmıştı… İbn Rüşd bilim ve din arasındaki çatışmayı ortadan kaldırmaya çalışmaktaydı, zira bilimin ortaya çıkardığı gerçekler çoğu zaman dini kanallardan aktarılan bilgilere ters düşüyordu. Ancak eserlerinin kilisenin dikkatini çekmesi üzerine bu girişimi tam tersi bir etki yarattı; İbn Rüşd ve Aristoteles'in eserleri yasaklandı. Paris'teki entelektüel kesimin bu yasaklamaya karşı savaş açmasıyla, yıllarca sürecek tartışmalar başladı.' Toledo şehrinde Michael Scott ve Morleyli Daniel gibi birçok tercüme âlimi bulunuyordu. Zehrâvî'nin otuz ciltlik tıp ansiklopedisini, İbnü'l Heysem'in hacimli eseri Optik Kitabı'nı Kindî'nin geometrik optik konulu eserini, Râzî'nin De Aluminibus et Salibus ya da Tuz ve Şapların (sülfatlar) İncelenmesi ve Sınıflandırılması adlı kitabını ve Benu Musa Kardeşler'in bazı kitapları gibi önemli eserleri Latinceye tercüme eden Cremonalı Gerardus da Toledo'daydı. Cremonalı Gerardus hakkındaki en ilginç bilgi, seksenin üzerinde eseri tercüme etmesine rağmen Arapçaya hiçbir zaman tam vakıf olmamasıdır. Gerardus, tercümeleri için yöre halkından Arapça bilen Mozarab ve Hristiyan İspanyollardan destek almaktaydı. BBC'de yayınlanan Karanlıktan Sesler adlı programda şöyle söyleniyordu: 'Çeviri süreci, tercümeden tercümeye farklılık göstermekteydi. Bazı durumlarda, anadili Arapça olan yerel halktan bir kişi ekibe yardım ederdi. Bu kişi metni Arapça ve Romanca dilini (modern İspanyolcadan önce konuşulan Latin kökenli dil) bilen bir kişiye okurdu. Romanca diline tercüme edilen metin, daha sonra Latinceye tercüme edilirdi. Bu üç dili de bilen bazı tercümanların yalnız başına çalıştığı da oluyordu.' Her ne kadar VI. Alfonzo ile şehir Hristiyan yönetimine geçmiş olsa da Müslüman, Yahudi ve Müsta'riblerin ortak dilinin Arapça olması, Arap kültür ve geleneklerinin hâkim olması ve mimarinin İslami tarzda olması bakımından şehir hala bir Müslüman şehri görünümüne sahipti. Uzun, dar ve dolambaçlı sokaklarda şehre gelen tüm tercüman ve âlimlerin kalması ve çalışması için odalar bulunmaktaydı. Bütün bu Batılı âlimler için Toledo gerçekten de yaşanacak bir yerdi. Toledo'da yapılan Latince tercümelerin el yazmaları bugün hala Toledo Katedrali arşivlerindedir. Burada, Morleyli Daniel döneminden kalma Arapça tercümeler de dâhil olmak üzere 2500 kadar el yazması bulunmaktadır. Fikriyat

Müslüman alimler ‘ilmi’ hangi amaçla kullandılar?

MÜSLÜMAN ÂLİMLER ADETA ANSİKLOPEDİ GİBİYDİ