Osmanlı alimi Hızır Bey’in İstanbul kadılığına uzanan öyküsü

Zekasıyla, bitmek bilmeyen çalışma azmiyle dini ve fenni ilimlerde derin bir âlim olan ve İkinci İbn-i Sina olarak bahsedilen Osmanlı âlimi Hızır Bey, kimsenin bilemediği bilgileri bilirdi. Bu durum Fatih'in de gözünden kaçmadı ve bu önemli Osmanlı âlimini, İstanbul'un ilk kadısı olarak atadı. Hızır Bey İstanbul'un fethinden sonra yeni başkentin ilk kadısı olarak tayin edildi. Arap ülkelerine gitmeden Arapçayı öğrenen Osmanlı âlimlerinden ve aynı zamanda Fahreddin er-Râzî'nin kelâm ekolünü devam ettirenlerden biri oldu. Kaynaklarda ondan 'İkinci İbn Sînâ', 'ilim dağarcığı' ve 'ilmin âlemi' (başlı başına bir ilim dünyası) şeklinde bahsedilir. Hızır Bey, Eskişehir'e bağlı Sivrihisar kazasında doğdu. Küçük yaşta babasından ilim tahsil etti. Daha sonra Molla Yegân'a talebe olup, aklî ve naklî ilimleri tamamladı ve kızıyla evlenip damadı oldu. İbn-i Cezerî'den kırâat ilmini öğrendi. Öğrenim hayatını tamamladıktan sonra Sivrihisar'daki bir medresede müderris olarak göreve başladı. Taşköprizâde onun 837'de (1433) burada kadı olarak bulunduğunu belirtir. Hızır Bey asıl şöhretini II. Mehmed'le tanıştıktan sonra kazandı. Edirne'de II. Mehmed'in huzurunda yapılan ilmî toplantılardan birinde Mısır veya Suriye'den gelen bir Arap âlimiyle giriştiği tartışmada üstünlük sağlayınca padişahın dikkatini çekmiş, bir Osmanlı âliminin bu başarısı karşısında memnun olan padişah sırtından kürkünü çıkarıp kendisine giydirmiş ve onu Bursa'daki Çelebi Mehmed (Sultâniye) Medresesi'ne 50 akçe ile müderris tayin etmiştir. Bu hadisenin II. Mehmed'in saltanatının ilk yıllarında vuku bulduğu kaydedilir. Hadise ise şöyle cereyan eder: 'Fâtih Sultan Muhammed Hân'ın padişahlığının ilk senelerinde, Arabistan'dan bir zât gelip, çeşitli ilim ve fenlerden sualler sordu. Zamanının âlimleri tatmin edici cevaplar veremediklerinden, Fatih'in canı sıkıldı. Bütün beyleri, paşaları ve vezirleri topladı ve: 'Ülkemde bu adama cevap verecek bir ilim adamımız yok mudur? Çabuk olun, araştırın ve bana derhâl müsbet bir cevap getirin!' dedi. Vatan topraklarını iyi bilen vezirler, düşündüler ve Sivrihisar Medresesi'nde görev yapan Hızır Bey hatırlarına geldi ve Fatih'e; 'Sultanım! Ülkemizde Hızır Bey adında değerli bir âlimimiz var, emir buyurursanız, haberci gönderip onu buraya çağıralım' dediler. Sultan hemen; 'Durmayın, kim varsa derhâl davet edin, gelsin' dedi. Bunun üzerine, Hızır Bey'i çağırmak üzere Sivrihisar'a üç kişilik bir hey'et gönderdiler. Hızır Bey, bu hey'etle İstanbul'a geldi. Hızır Bey, o zaman daha otuz yaşlarında ve asker kıyafetinde bulunduğundan, yaş ve kıyafeti, meşhur âlimlere meydan okuyan zatın alay edercesine gülmesine sebep oldu. Ancak, onun sorduğu bütün sorulara cevap verdi. Bundan sonra Hızır Bey suale başladı. O kimse cevap veremeyip, mağlup oldu ve şu itirafı yaptı: 'Hızır Bey, İslâm âleminde benzeri pek az bulunan ilim adamlarınızdan biridir. Kendisinde öylesine bir hafıza ve zekâ var ki, karşısında durmak mümkün değildir.' Bu durum Fâtih Sultan Mehmed Han'ı fevkalâde memnun ettiğinden, ona; 'Yüzümüzü ak eyledin, Cenab-ı Hak da iki cihanda senin yüzünü ak eyleyip, ilmini ve fadlını arttırsın' dedi. Fatih'in, Hızır Bey hakkındaki muhabbet ve teveccühü günden güne arttı. Bursa'da bazı medreselerin müderrisliği kendisine verildi ve maaş bağlandı. Daha sonra Anadolu ve Rumeli'de bazı kadılıklarda bulundu. Edirne'deki Üç Şerefeli Cami Medresesi'nde ders veren Hızır Bey Yanbolu kadılığı da yaptı. Fâtih Sultan Mehmed, İstanbul'un fethinden hemen sonra Hızır Bey'i yeni başşehre kadı olarak tayin etti. Böylece Hızır Bey şehrin çeşitli meseleleriyle ilgilenmeye başladı; adliye, belediye, emniyet ve imar hizmetlerinde önemli düzenlemelerde bulundu. Ancak bu görevde iken genç sayılabilecek bir yaşta vefat etti (Rebîülevvel 863/Ocak 1459). Naaşı kendisinin yaptırdığı Hacı Kadın Camii haziresinde yer bulunmadığı için kızı tarafından Voynuk Şucaeddin Camii haziresine defnettirildi. Cami 1957'de yıktırılmış ancak haziresinin etrafı çevrilerek Unkapanı'nda İMÇ Blokları arasında bir avlu ortasında korunmuştur. İstanbul'un Kadıköy ilçesine bu ad, buranın Fâtih Sultan Mehmed tarafından Hızır Bey'e arpalık olarak tahsis edilmesi dolayısıyla verildi. İstanbul Unkapanı'nda onun adını taşıyan bir mahalle ve bir mescidinin de olduğu bilinir. Adı, İstanbul'un Kadıköy ilçesinde dolaylı olarak yaşar… Hızır Bey, Arap ülkelerine gitmeden Arapça'yı öğrenen Osmanlı âlimlerinden ve aynı zamanda Fahreddin er-Râzî'nin kelâm ekolünü devam ettirenlerden biriydi. Kaynaklarda onun ilmî şahsiyeti 'İkinci İbn Sînâ', 'ilim dağarcığı' ve 'ilmin âlemi' lakapları ile ifade edilir. Hızır Bey'in güzel ahlâkı, zühd ve takvâsı da, ilmi gibi yüksekti. Taassuptan uzak, açık fikirli, ince ruhlu olduğu ve latifeden hoşlandığı belirtilen Hızır Bey Arap, Fars ve Türk edebiyatında da geniş bilgi sahibi olup, şairliği de vardı. Az fakat öz eserler verdi. Eserlerinin azlığında, idarecilik görevleri yanında genç sayılabilecek bir yaşta ölmesinin de etkisi vardır. Hızır Bey'in ilmî ekolünü devam ettiren ünlü öğrencileri arasında Hayâlî, Hocazâde Muslihuddin ve Kestelî sayılabilir. Hızır Bey her üç dilde de kıymetli şiirler yazdı. Akaide dâir meşhûr 'Kasîde-i Nûniyye'yi nazmetti. Yedi beyitten meydana gelen müstezad, Hızır Bey'in hassasiyetinin ve ince ruhunun ürünü olarak kabul edilir. Süleymaniye Kütüphanesi'nde iki nüshası bulunur. 'Kasîde-i Nûniyye', talebesi Molla Hayâlî ve diğer âlimler tarafından şerh olundu. 'İcâletü leyletin el-leyleteyn' adında Arabca bir Kasîde-i Nûniyyesi ve diğer ba'zı eserleri daha vardır. Arapça, Farsça ve Türkçe şiirleri de olup, şu beyt onundur: Vermiş sabâ benefşeye peygâm-ı zülf-i yâr, Çok sevdiği mübârek bir zâta hitaben yazdığı bir beytinde; 'Ey benim ruhumun dostu, senin cisminin (vücûdunun) gölgesi, vefatımdan sonra kabir toprağına bir düşse; kabirdeki kemiklerim, zerrelerim selâmına cevap verirdi' der. Fârisî bir beytinde ise; 'Aşk yetmiş iki millet dışında kalan bir hâldir. Âşıklara kalabalık hâli tatlı olmayıp, onlar yalnızlığı isterler' der. Türkçe, Arapça ve Farsça şiirler yazan Hızır Bey'den önce tarih düşürme daha çok bir lafız, terkip veya sadece ebced harflerinin zikriyle yapılırken, o bunu şiirin son mısraında uygulayarak yeni bir çığır başlatır. İstanbul'un fethi için düşürdüğü tarih bunun örneklerinden biridir: 'Feth-i İstanbul'a nusret bulmadılar evvelûn el - Ķasîdetü'n - nûniyye : Hızır Bey'in eserleri içinde en meşhur olanı. 105 beyitten meydana gelen kasidede kelâm meseleleri önemlerine göre bir veya birkaç mısrada ele alınmış ve Mâtürîdî ekolü çerçevesinde işlenmiş. Eser pek çok kimse tarafından çeşitli dillere tercüme ve şerhedilmiştir. Ucâletülleyle ev leyleteyn : Kaynaklarda verilen bilgiye göre; Fâtih, Hızır Bey'in kendisine sunduğu bu kasideyi, görüşünü almak üzere Molla Gürânî'ye gönderir. Gürânî, lâzım olan 'zâde' fiilinin kasidede müteaddî olarak kullanıldığını sultana bildirir, sultan da durumu Hızır Bey'den sorar. Hızır Bey bu itiraza, 'zâde' fiilinin Kur'an'da müteaddî kullanıldığını gösteren, aynı zamanda hasetçilik ve ikiyüzlülüğe dair iğneleyici ifade taşıyan bir âyetle (elBakara 2/10) karşılık verir. Ucâle'nin ayrı bir kaside mi, yoksa el-Ķaśîdetü'nnûniyye'nin ithafnâmesi mi olduğu tartışmalıdır. Ucâletülleyle ev leyleteyn : Kaynaklarda verilen bilgiye göre; Fâtih, Hızır Bey'in kendisine sunduğu bu kasideyi, görüşünü almak üzere Molla Gürânî'ye gönderir. Gürânî, lâzım olan 'zâde' fiilinin kasidede müteaddî olarak kullanıldığını sultana bildirir, sultan da durumu Hızır Bey'den sorar. Hızır Bey bu itiraza, 'zâde' fiilinin Kur'an'da müteaddî kullanıldığını gösteren, aynı zamanda hasetçilik ve ikiyüzlülüğe dair iğneleyici ifade taşıyan bir âyetle (elBakara 2/10) karşılık verir. Ucâle'nin ayrı bir kaside mi, yoksa el-Ķaśîdetü'nnûniyye'nin ithafnâmesi mi olduğu tartışmalıdır. Tefsîr -i Yâsîn-i Şerîf: Yasin suresinin Türkçe tefsirinden ibaret olan eserde âyet ve hadis metinleri yazıldıktan sonra gerekli açıklamalar Türkçe olarak yapılmaktadır. Terceme-i Külliyyât-ı Hoca Ubeydullah: Nakşî şeyhlerinden Hoca Ubeydullah'ın vaazlarını ve tasavvufî nasihatlerini ihtiva eden risâlelerinin Türkçe tercümesi. Terceme - i Metâliu'l - envâr: Kadı Sirâceddin el-Urmevî'ye ait Metâli bu'l envâr adlı mantık kitabının bazı ilâvelerle birlikte Farsça'ya yapılan tercümesi. Hızır Bey'in, kaynaklarda üzerinde önemle durulan ve bazılarında bir Kasîde - i Tâiyye olduğu ileri sürülen bir müstezadı da bulunur. Yedi beyitten meydana gelen müstezad, Hızır Bey'in hassasiyetinin ve ince ruhunun ürünü olarak kabul edilir.

Osmanlı alimi Hızır Bey’in İstanbul kadılığına uzanan öyküsü

İSTANBUL'UN İLK KADISI