Osmanlı sultanlarının bilinmeyen antika eşyaları

Osmanlı sarayında kuyumcular, ''Ehl-i hiref'' denilen ve el sanatlarıyla uğraşanların oluşturduğu zümrelerden biridir. Çeşitli hizmet erbabı sınıfların mevcut olduğu sarayda, ehl-i hiref de sanatkârlar zümresindeki yerini almıştır. El sanatlarıyla uğraşan kimseler anlamına gelen Ehl-i hiref, devşirme zamanında saraya verilen acemilerden oluşur; hizmete alınanlar, ustaların ellerinde yeteneklerine göre yetiştirilmiştir. Ehl-i hiref teşkilatında kuyumculukla uğraşan pek çok ustanın ve çeşitli bölüklerin yer aldığı belgelerden anlaşılmaktadır ve bunların başında altın işçiliği yapan ''Zergeran'' bölüğü gelmektedir. Topkapı Sarayı'nda Fatih Sultan Mehmed tarafından kurulan hazine koğuşunun amiri, hazinedarbaşı ve hazine kethüdasıydı. Hazinedar başı, sarayın en nüfuzlu görevlilerindendi. Bu kişi, sarayda hizmet gören sayıları 2.000 kadar olan saray sanatkârlarının başı olduğu gibi, Enderun hazinesi ile saraya ait mücevherler ve kıymetli eşyaların korunmasından da sorumluydu. Yüzyıllar boyunca, başta Osmanlılar olmak üzere İslam hükümdarları, Mekke ve Medine halkına para ve yiyecek, kutsal mekânlara da değerli hediyeler ve mücevherler göndermişlerdir. Askıların günümüze dek ulaşan örneklerinin en görkemlileri Hz. Muhammed'in Medine'deki kabrine hediye olarak gönderilenleridir. Sultan I. Ahmed'in Surre Alayı ile Medine'ye gönderdiği eserlerinden biri olan bu askı, içi oyularak yuvarlatılmış altı köşeli zümrütten yapılmıştır. Askının bütün kenarlarına altınla çerçevelenmiş, üzerleri elmaslarla bezenmiştir. Kapağı altından kafes şeklinde oymalı kubbe biçiminde olup, dış yüzüne elmas ve yakutlar mıhlanmıştır. Askının iç yüzeyi renkli mine işçiliğiyle süslenmiştir. Eser, inciden yapılmış altı ayak üzerine oturtulmuştur. Üç halkayla kapağa bağlanan askı, 38 santim uzunluğundaki kalın üç sıra zincirle asılmaktadır. Zincirlerin tutturulduğu altın bir plaka üzerinde, askının Sultan I. Ahmed tarafından 1617 yılında yaptırıldığı, alt kısmında yer alan küçük bir plakada da 6.000 altına mal olduğu yazılıdır. Uzunluğu 31,5 santim kadar olan hançerin dilimli kabzası kuvarstan yapılmıştır. Çalışmalara göre altında bulunan harfler rakam olarak 920'ye denk gelmektedir. Buradan hançerin 920 (1514) yılında, Yavuz Sultan Selim'in gerçekleştirdiği Çaldıran Zaferi için yapıldığı anlaşılmaktadır. Ön yüzün üst tarafında 'Fetih-i Acem'', bu yazının altındaki bölümlü karenin iki tarafında da 'Malikü'l-mülk'' yazılıdır. Bu bölümlerin içindeki harflerin rakam değeri olan 66 ise, Allah sözcüğünün rakam değeriyle aynıdır. Bu yazılar kazıma tekniğiyle uygulanmıştır. Ayrıca hançerin üzerinde hatayi, kıvrımlı dal ve Rumi motifler yer almaktadır. Baş formunda olan balçağın iki yüzü, kının bir yüzündeki alt ve üst bölümler iri elmaslar ile bezelidir. Elmas süslemeli yüzeyler arası, kabza ağzı ve kının arka yüzü koyu mavi zemine beyaz, pembe, kırmızı, yeşil mine ile dal, çiçek ve yaprak motifleriyle bezelidir. Kının ucunda, üzeri küçük elmaslarla bezeli küçük bir küre bulunmaktadır. Hançerin çelik tabanı tezyinatsızdır. Mini küp biçiminde parçalar ve halkalardan oluşan altın zincirinin ucunda, 11 milimetre çapında yuvarlak bir zümrüt yer alır. 17. yüzyıl Osmanlı kuyumculuğunun görkemli örneklerinden biri olan bu hançer, Hatice Turhan Sultan tarafından Eminönü'nde yaptırılan Yeni Cami'nin 8 Şubat 1664 tarihinde yapılan açılış töreninde oğlu Sultan IV. Mehmed'e verdiği hediyelerden biridir. Valide Sultan, ayrıca aynı gün oğluna mücevherli bir kuşak ve donatılmış on iyi cins at hediye etmiştir. Ucu hafif kıvrık olan hançerin kabzası, ortasından kırık 7 santim boyunda zümrütten tasarlanmıştır. Balçağı ve kını altındır. Kabzası fil dişi ve kademeli ince bir bezemeye sahiptir. İnce kıvrım dal ve hatayi motifleriyle tüm yüzeyi süslenmiş üstüne yine altın kıvrım dal, hatayi ve Çin bulutu motifleri yerleştirilmiştir. Kılıcı tek ağızlı ve sırtlıdır. Tabanın üst kısmı, her ki yüzünde de yüksek kabartma tekniğinde mücadele eden ejder ve simurg figürleriyle süslüdür. Hayvan figürleri demir döküm olarak yapışmış ve tabanın üzerine yuva açılarak yapıştırılmıştır. Hayvanların gözleri küçük yakutla belirlenmiş ve simurg altınla yıldızlanmıştır. Hayvan motiflerinin oturtulduğu zemin, altın kıvrımlı dal üzerinde hatayi motifleriyle süslenmiştir. Çeliğe yuva açılarak yerleştirilen motifler kabartmadır. Tabanın bundan sonraki kısmında, ön yüzünde altın kakma kıvrım dal ve hayvan başı, diğer yüzünde hatayi ve rumi motiflerden oluşan bir bezeme görülür. Bu son derece zarif ve ustaca yapılmış süslemeleri, uca kadar uzanan altın kakma sülüs hatlı kitabe izler. Kitabede Sultan I. Süleyman'ı yüceltici sözler ve adı yazılıdır. En sonda 933 tarihi yer almaktadır. Yatağanın sırtında, saray kuyumcusu Ahmed Tekü'nün adı okunur. Bu eser, eldeki veriler ışığında, büyük bir olasılıkla 1526 yılında kazanılan Mohaç Seferi anısına, sarayın ünlü kuyumcusu Ahmed Tekelü tarafından yapılmış bir armağandır. Bu zırh takını, gömlek, pantolon, eldiven, kemer, kolçak ve peçenekli miğferden oluşmaktadır. Gömleğin yaka kenarları, dirsek hizasındaki kol ağızları ve eteği altın zincir örmektedir. Göğüs üzerinde elmaslı üç sıra altın çapraz ve üzerleri elmaslarla işli yuvarlak, güneş biçimde büyük madalyonlar vardır. Yakası elmaslı küçük yuvarlak ve dikdörtgen paftalarla süslüdür. Yaka etrafındaki zincir örme bordürün uçları incilerle bezenmiştir. Ortaları elmaslı küçük altın paftalar, eldivenlerin üzerine ve pantolonun dizden aşağı kısmına da serpme olarak yerleştirilmiştir. Metal ve iplik iplikle dokunmuş olan kemerin tokası, kılıç askısının paftaları altındandır ve rozet biçimindedir. Bu paftalar oyma tekniğinde işlenmiş, üzerlerinde elmas yakut ve incilerle süslenmiştir. Kolçak üzerlerinde ortaya tam, bilek ve dirsek kısmına ise yarım ve altın oval şemseler monte edilmiştir. Bu şemseler değerli taşlarla bezelidir. Kolçağın zemini ise altın kakma işi paftalarla süslüdür. Dikey olarak yerleştirilenlerin içinde bitki motifleri, yatay paftaların içinde ise ''mübarek bad'', ''sa'adet bad'' yazıları görülür. Bu zırh takımının kuyumculuğunda, özellikle taşların yerleştirilme biçiminde Hint kuyumculuğunun etkisi görülür. 18. yüzyılda Osmanlı saray kuyumculuğunda Hint kuyumculuğunun etkisinin başka çakışmalarda da hissedilmesi, bu yıllarda saray atölyelerinde yeni akımların ortaya çıktığına işarettir. Miğfer peçeneği demir, kenarları ise altın işidir. Tepesinde mücevherli bir sorgucu vardır. Miğfer tepeliği üzerinde de zengin bir bezeme görülür. Zırh takımının kemerine takılı olan kılıcın kabzası boğumludur ve üzerine zümrüt, yakut ve elmaslar yerleştirilmiştir. Kının yukarı kısmı ve çamurluğu altın yuvalara yerleştirilmiş kare elmaslar ve bunları ayıran yakut dizilerinden oluşan geometrik bir süslemeye sahiptir. Askı, 55 santim uzunluğunda altın, zümrüt ve elmas ve inciden imal edilmiştir. Bu zümrütlü askı, Sultan Abdülmecid döneminde Medine'ye, Peygamber'in kabrine Surre Alayı ile gönderilmek üzere yapılmıştır. Askılar, Osmanlı döneminde padişahlara ait tahtların veya Osmanlı mimarisinin önemli özelliklerindendir. Zaman içinde yapıldığı döneme bağlı olarak çok büyük farklar gösteren askılar, kubbeli binaların hepsinde ve düz tavanlıların da bazılarında kullanılmıştır. Tahtların tavan ve tepelerine de asılarak gücün, bulunduğu yere olan saygının sembolü olarak da düşünülmüşlerdir. Değerli maden ve taşlardan yapılan bu askıların, farklı malzemelerden üretilenlerine de rastlamaktadır. Topkapı Sarayı'nda, mukaddes emanetlerin saklandığı Has Oda'daki askılar altın ve gümüşten yapılmış ve üzerleri değerli taşlarla süslenmiştir. Sarayın Hazine Dairesi'nde sergilenen ve çoğu farklı padişahlar zamanında Medine'ye, Hz. Peygamber'in türbesi için gönderilmiş bulunanlar da altından yapılmış, elmas, zümrüt ve incilerle süslenmiştir. Sultan Abdülmecid dönemine ait zümrütlü askının, Medine'ye, Peygamber'in kabrine surre alayıyla gönderilmek üzere yapıldığı, üzerindeki altın bölümde yer alan dizelerden anlaşılmaktadır. Bu bölüm, kabartma dal ve yapraklar ile değişik kesimli elmaslar kullanılarak rokoko tarzında süslenmiştir. Askının iki tarafında ikişer mısra halinde; ''Ey furug-i Türbesi şevki kulubu asfiya Vey Fer-i avizesi nur-u tecelli'' ''Mecid Ravza-i pake derari-i dürud ihda eder Cevher-i ihlası talik ile Han Abdülhamid'' yazılmıştır. Askı, işçiliğinin yanı sıra üzerindeki büyük zümrütleriyle hayranlık uyandırmaktadır. Altın, gümüş gibi değerli madenler yanında, pirinçten imal edilmiş kıymetli ve yarı kıymetli zümrüt, ametist, akik necef gibi taşlarla süslü, üzerinde isim, işaret ve motif bulunan mühürlerin geçmişi ilk çağlara kadar uzanır. Osmanlı İmparatorluğu'nda mühürcülük, hakkaklık, bir sanat dalı olarak gelişmiş, yaygınlaşmış ve geniş olarak kullanılmıştır. Pek çok meslekte olduğu gibi, Osmanlı'da herkes her yerde mühürcülük yapmazdı. Mühürcüler Kethüdası makamından verilmiş bir fermanla, mühürcü olurdu. Osmanlı İmparatorluğu'nda, yeni bir padişah başa geçtiğinde, kalabalık bir heyet eşliğinde hazine ziyaret edilirdi. Bu ziyaret töreninde Hazine kethüdası, hazinenin anahtarını getirerek Yavuz Sultan Selim'in mührünü kontrol eder, bu mühürle kilitlenmiş kapı özel bir törenle açılırdı. Yavuz sultan Selim'in Mısır Sefer'inde İstanbul'a dönüşünden sonra yapılan bu mühürle kilitlenmiş kapı özel bir törenle açılırdı. Yavuz Sultan Selim'in Mısır Seferi'nden İstanbul'a dönüşünden sonra yapılan bu mühür, ''Benim altınla doldurduğum hazineyi bundan sonra gelenlerden her kim mangır ile doldurursa hazine anın mührüyle mühürlensin ve illa benim mührümle mühürlenmekte devam olunsun'' şeklindeki vasiyetine uygun olarak, Cumhuriyet dönemine kadar kullanılmıştır. Yüzük şeklinde olan ve halen Topkapı Sarayı'nda bulunan bu mührün ortasında ''Sultan Selim Şah'' ve etrafında karşılıklı olarak ''Tevekkele ala haliki'' yazmaktadır.