Osmanlı tarihçiliği hakkında bilinmesi gereken 22 detay

Osmanlı tarihçiliği, devletin kuruluş tarihine nazaran oldukça geç bir dönemde başlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu'nun tarih sahnesine çıktığı 13'üncü yüzyılın sonları ile 14'üncü yüzyılın başlarında yazılmış bir Osmanlı tarihi yoktur. Osmanlıların kuruluş dönemi hakkında başka milletler tarafından yazılmış tarih kitaplarında da az bilgi bulunur. Bu yıllarda eserlerini kaleme almış Pachymeres, Nicephoras ve Kantakousenos isimli üç Bizans tarihçisi ile İbn Battuta, İbn Said ve El-Umarî isimli üç Arap seyyahı ve coğrafyacısının kitaplarında Osmanlılarla ilgili bazı bilgiler verilmektedir. İlk Osmanlı tarihi 15'inci yüzyılın başlarında yazılan Yahşi Fakih Menakıbnamesi'dir. Ancak bu eser bugün mevcut değildir. Yahşi Fakih, Orhan Gazi'nin İmamı İshak Fakih'in oğludur. Eserini yazarken kendi gördüklerinin yanı sıra, babasının şahit olduğu ve duyduğu hadiseleri de kullanmış olmalıdır. İlk devirlere ait önemli bilgiler veren bir tarih kaleme alan II. Bayezid devri tarihçisi Aşıkpaşazâde, 1413'te Geyve'den geçerken hastalanmış, misafir olduğu Yahşi Fakih'in evinde, ev sahibinin yazdığı kitabı görüp, okuyarak kendi tarihini yazarken bu bilgileri kullanmıştır. Bugün elimizde mevcut en erken Osmanlı tarihi 15'inci yüzyılın başlarında yazılan Ahmedî'nin İskendernâmesi'dir. 1412 veya 1413'te ölen Ahmedî manzum olan bu eserinde Büyük İskender menkıbesinden hareketle felsefe, ilahiyat, tıp ve tarihten söz eder. 8 bin beyitten fazla, uzun bir mesnevi türündeki İskendernâme'nin sadece 340 beytinde Osmanlı tarihinden bahsedilir. Ertuğrul Gazi'den Yıldırım Bayezid devri ortalarına kadar gelen ve Emir Süleyman'a sunulan eserin Dâstân-ı Tevârih-i Mülûk-ı Âl-i Osmân isimli bölümü Osmanlı tarihi hakkında bazı bilgileri ihtiva etmektedir. 1390'da yazılan bu esere, müellif daha sonra 1410 yılına kadar olan hadiseleri de ilave etmiştir. Ahmedî'nin eserinden sonra gelen ilk dönem Osmanlı tarihinin kaynaklarından biri de tarihi takvimlerdir. Saray takvimleri diye de adlandırılan bu kısa metin manzumeleri Hz. Âdem'den itibaren peygamberlerin ve halifelerin kronolojik listeleri ile Selçuklu, Osmanlı ve Karamanlıların tarihlerine ait önemli olayları ihtiva ederler. Bu takvimlerde ayrıca kehanetler ve rüya tabirleri ile ilgili bilgiler de bulunur. Altı tanesi yayınlanan bu takvimlerin çoğunluğu II. Murad devrinde hazırlanıp padişaha sunulmuştur. Bu takvimlerde kısa bilgiler bulunsa da zaman zaman önemli noktalara değinilmiştir. Mesela bu takvimlerde, Osmanlı kroniklerinde 'Düzmece' olarak nitelenen Şehzade Mustafa'nın Yıldırım Bayezid'in gerçek oğlu olduğu açıkça ifade edilmiştir. Takvimlerde olayın geçtiği yıl verilmeyip takvimin hazırlandığı yıldan ne kadar önce meydana geldiği zikredilir. Bazı takvimler daha sonra tarihçiler tarafından ele alınıp biraz süslenerek tarih kitabı haline getirilmişlerdir. Fatih Sultan Mehmed'in hükümdarlığı Osmanlı tarihinin en önemli dönemi olmasına rağmen tarihçilik bu yıllarda da fazla gelişmemiştir. Bu dönemde yazılmış üç tarih kitabı vardır. Bunlar: Enverî'nin Düstûrnâme isimli eseri, Şükrullah bin Şehabeddin Ahmed'in Behçetü't Tevârîh isimli Farsça tarihi ve Veziriazam Karamanî Mehmed Paşa'nın Tevârih-i Selâtinü's Sultaniye isimli Arapça eseridir. Osmanlı tarihine ait teferruatlı bilgi veren ilk eserler 15'inci yüzyılın ikinci yarısında II. Bayezid devrinde yazılmıştır. II. Bayezid devrinde Tursun Bey, Mehmed Neşrî, Oruç Bey, Kıvamî, Ruhî gibi birçok tarihçinin yazdığı eserler vardır. Osmanlı tarihinin ilk dönemleri için en önemli bilgileri ihtiva eden eser Aşıkpaşazâde Tarihi de bu dönemde kaleme alınmıştır. Ahmedî, Şükrullah, Enverî gibi önceki tarihçiler Osmanlı tarihini, dünya tarihinin bir parçası olarak ele alırlarken Aşıkpaşazâde tarihinin tamamını Osmanlılara ayırmıştır. II. Bayezid'in emriyle Türkçe bir tarih kaleme alan ve daha sonra devam ederek, eserini ilk on padişahın anlatıldığı 10 ciltlik bir tarih haline getiren Şeyhülislam İbn Kemal'in eseri Osmanlı tarihçiliğinde bir dönüm noktasıdır. İbn Kemal'in tarihiyle ilk dönem Osmanlı tarihçiliği en önemli eserini vermiştir. İbn Kemal, daha önce yazılmış tarihlerde olduğu gibi tarihi birbiriyle ilgisi olmayan olaylar dizisi olarak değil, birbirine bağlı bir hadiseler zinciri olarak ele almıştır. Bir konuyu anlatırken onun meydana gelmesine sebep olan önceki hadiselerin de üzerinde durmuştur. İbn Kemal'in eseri Osman Gazi'den Mohaç Seferi dönüşüne kadar olan süreyi ihtiva etmektedir. Her padişaha bir defter, yani bir cilt ayrılmıştır. Ancak Kemal Paşazâde'nin on defterden oluşan eserinin tamamı bugün mevcut değildir. Osmanlı İmparatorluğu'nda resmî tarihçilik denilince akla vakanüvislik gelir. Osmanlı tarih yazıcılığı vakanüvislik kurumunun 18'inci yüzyıl başlarında ortaya çıkmasından itibaren imparatorluğun sonuna kadar sürecek devamlı bir devlet hizmeti haline gelmiştir. Ancak vakanüvislik Fatih zamanında ortaya çıkıp Kanuni devrinden itibaren devamlı bir memuriyet haline dönüşerek 17'nci yüzyılın başlarına kadar süren şehnâmeciliğin devamı niteliğindedir. Her ne kadar bu iki müessesenin gaye ve ortaya koyduğu eserler arasında önemli farkla bulunsa da şehnamecilik ve vakanüvislik resmi tarih yazıcılığının iki farklı dönemidir. Şehnâme yazıcılığı Fatih devrinde başlamıştır. Fatih, Şehdî'yi tarihi hadiseleri şehnâme tarzında yazması için görevlendirmiş, ancak bu ilk şehnâme denemesi başarılı olamamıştır. II. Bayezid, devrinde resmi tarih yazıcılığı ilk ürünlerini Farsça olarak İdris-i Bitlisî, Türkçe olarak da İbn Kemal'in eserleri ile vermişti. İdris-i Bitlisî Heşt Bihişt isimli eserinde ilk sekiz Osmanlı padişahını Farsça olarak anlatır. II. Bayezid'in emriyle kaleme alınan bu eserde İran tarihçiliğinin önemli isimleri olan Vassaf ve Cüveyni tarihleri model alınmış ve oldukça süslü bir üslup kullanılmıştır. Bu eserde Osmanlı tarihinin ilk dönemleri için fazla orijinal bilgi bulunmamaktadır. Şehnâmecilik edebi tarihçiliktir ve bu tarz, İran tarihçiliğinin ürünüdür. Bu tarihçiliğin ortaya çıkıp yaygınlaşmasında Firdevsi'nin meşhur manzum destanı Şehname'nin büyük rolü olmuştur. Süslü bir üslubu, manaya tercih eden, hadiselerde gerçeği aramak yerine, tarihin ahlaki değerlerini ortaya koymayı gaye edinen ve yazarın içinde bulunduğu çevrenin görüşlerini aksettiren şehnamecilik, Müslüman hükümdarların saraylarında kabul görmüştür. Şehnâmeler genellikle Farsça şiir olarak yazılmakta ve minyatürlerle süslenmektedirler. İran'da yazılmış şehnamelerindeki minyatürler savaşları, saray hayatını, törenleri, yani gerçek hayatı yansıtmaktadır. Farsça mensur olarak yazılanlar ve 16'ncı yüzyılın sonlarından itibaren Türkçe manzum ve mensur olarak kaleme alınmış şehnâmeler de vardır. Fatih döneminde başarılı olamayan şehnamecilik, Kanuni devrinde resmi bir müessese haline gelmiş ve 16'ncı yüzyıl sonlarına kadar İran'dan gelen yazarlar bu görevi üstlenmişlerdir. Bu devrin ilk şehnamecisi olan Arifî Fethullah Çelebi, Şehdî tarafından yarım bırakılan şehnâmeyi yeniden kaleme almıştır. Farsça olarak yazılan 60 bin beyitlik Şehnâme-i Âl-i Osmân beş cilttir. Vakanüvis, 'vaka yazan' manasına gelir. Bu tarihçiliğin özelliği hadiselerin yıl yıl anlatılmasıdır. Vakanüvis kelimesi ilk başta 'vek'ayinüvis' olarak kullanılıyorken, sonradan 'vakanüvis'e dönüşmüştür. IV. Mehmed devrinin tarihini kaleme alan Abdurrahman Abdi Paşa, ilk vakanüvis olarak zikredilmekle beraber bu iddia kabul görmemiştir. 16'ncı yüzyılda 'vekayinüvis' unvanı tarih yazıcıları için kullanılsa da vakanüvisliğin Divân-ı Hümâyûn'a bağlı devamlı bir memuriyet olarak ortaya çıkması Naimâ ile başladı. Naimâ'dan sonra vakanüvis olan Şefik Mehmed Efendi kısa bir süre görev yaptı. 1714'te bu göreve tayin edilen Raşid'den itibaren de vakanüvislik devamlılık kazandı. İlk resmi vakanüvis olan Halepli Mustafa Naima, 18'inci yüzyılın başlarında bu göreve getirilmiş ve devletin görevlendirdiği bir tarihçi olarak 1592-1660 yılları arasının tarihini kaleme almıştı. Vakanüvislik müessesi saltanatın ilgasına kadar devam etti. Ancak vakanüvis tarihleri 1592-1868 yılları arasında Osmanlı İmparatorluğu'nun tarihini ihtiva eder. Osmanlı İmparatorluğu'nun yetiştirdiği en büyük tarihçi Ahmed Cevdet Paşa'dır. Cevdet Paşa, ilmiyede yükseldikten sonra uzun yıllar çeşitli bakanlıklarda ve valiliklerde görev yaptı. Mecelle'yi hazırlayarak Osmanlı hukukunun yenileşmesine damgasını vurdu. Ahmed Cevdet Paşa, Nail Bey'in vefatından sonra 1855'te vakanüvisliğe getirildi. Ancak bu tayinden bir yıl önce Encümen-i Daniş'in kararıyla 1774-1826 yılları arasının tarihini yazmaya memur edilmişti. Cevdet Paşa, evrak ve tarihleri inceleyerek, devrin ricalinden hadiseleri dinleyerek, çağdaş başka kaynakları da kullanarak Tarih-i Cevdet isimli 12 ciltlik bir tarih yazdı. Hadiseleri yalnızca tasvir etmemiş, sebep-sonuç ilişkilerine de dikkat etmişti. Eserinde İbn Haldun'un tarih teorisini kullandığı gibi önceki tarihçilerin pek yer vermediği Avrupa tarihine de yer vermişti. Resmi tarih yazıcılığının yanı sıra bürokrasi ve ulema kökenli birçok yazar da tarih sahasında eser vermiştir. Bazen bu tarihler sadece belli savaşları veya kişileri anlatmak için yazılmıştır. Bir şehrin, kalenin fethini veya bir savaşın kazanılmasını anlatan eserlere gazavâtnâme, zafernâme, sefernâme denildiği gibi fetihnâme adı da verilir. İlk örneklerine megazi adıyla Arap edebiyatında rastlanılan gazavâtnâmeler ise daha çok gayrimüslimlerde birden çok savaş veya akın anlatılır. Osmanlı tarihinin ilk dönemlerinden itibaren seferleri anlatan gazanâme veya gazavatnâmeler, belirli bir savaş veya sefer hakkında ayrıntılı bilgiler vererek, genel Osmanlı tarihlerinin boşluklarını doldururlar. Osmanlı tarihçiliği, klasik İslam tarihçiliği ekolünde eser vermiştir. Osmanlılardan önceki İslam dünyasında oluşan bu tarihçilik anlayışında hadiselerle ilgili kaynaklar tespit edilmeye ve rivayetlerin doğrulunu bulmaya çalışır. Bu hususla ilgili olarak bir usul gelişmiştir. Bu tür tarihçilikte kullanılan dil İran tarihçiliğindekine kıyasla çok sadedir. Osmanlı tarihçileri ayrıca tarih felsefesi alanında önemli bir teori geliştiren İbn Haldun'un tesirinde kalmışlardır. Tarihçiler, genellikle devlet ileri gelenlerinin birinin himayesinde olduklarından veya üst düzey birinin himayesini kazanmak istediklerinden eserlerinde zaman zaman şahısları değerlendirmede tarafgir olabilmişlerdir. Bu yüzden bir Osmanlı tarihi kullanılırken, eser, yazar ve çevresiyle değerlendirilmelidir. Osmanlı tarihçiliğinde, klasik İslam tarih yazıcılığına göre hadiseler yıllara göre anlatılmakta ve her yılın sonunda o sene içinde ölen şeyh, vezir, şair gibi kimselerin biyografileri verilmektedir.

Osmanlı tarihçiliği hakkında bilinmesi gereken 22 detay

OSMANLI TARİHÇİLİĞİ NE ZAMAN BAŞLADI?