Osmanlı’da eğitim için padişah isteğiyle hazırlanmış ilk ahlak kitabı: Risale-i Ahlak

◾ 25 Şâban 1222 (28 Ekim 1807) tarihinde İstanbul'da doğan Mehmed Sâdık Rifat, Masârifat Nâzırı Hacı Ali Bey'in oğludur. Enderun'da yetişen parlak devlet adamlarından Sadık Rıfat, Osmanlı döneminde çok farklı görevlerde bulundu. ◾ Sadık Rıfat Paşa Tanzimat döneminin önde gelen fikir adamlarından biridir. Aynı zamanda iyi bir gözlemci olan Paşa, gezip gördüğü ülkeler hakkındaki izlenimlerini de kaleme almıştır. ◾ Oğlu Mehmet Rauf Paşa, babasının ölümünün ardından yazılarından yaptığı seçmeleri Müntehabât-ı Âsâr adı altında toplayıp yayımladı. ◾ Risâleler şeklinde neşredilen bu yazılar Rusya Muharebesi Tarihi, Gülbün-i İnşâ, Avrupa Ahvâline Ait Risâle, İtalya Seyahatnâmesi, Ma'rûzât, Mustafa Reşid Paşa'ya Yazdığı Mektuplar, Viyana'dan Bâbıâli'ye Yazdığı Mektuplar, İskenderiye'den Bâbıâli'ye Yazdığı Mektuplar, Tanzîmât-ı Hayriyye'ye Dair Valilere Gönderilen Ferman ve Siyasî Yazılar, Resmî ve Hususî Mektupları, Meclis-i Vâlâ Reisi ve Meclis-i Tanzîmat Âzası İken Kaleme Aldığı Mazbatalar, Devlet İşlerinin Düzeltilmesi İçin Muhtelif Zamanlarda Yazılan Lâyihalar ve Mazbatalar, Bazı Islahata Dair Kaleme Aldığı Lâyihalar, Risâle-i Ahlâk, Zeyl-i Risâle-i Ahlâk, Âsâr-ı Rifat Paşa, Siyâset-i Esâsiyye ve Dâhiliyye başlıklarını taşımaktadır. ◾ Eğitim tarihi ile ilgili Mustafa Gündüz'ün Osmanlı Eğitim Mirası adlı çalışmada, Batı karşısındaki Osmanlı devlet geleneğine bakıldığında dikkat çeken tarafın, Osmanlı'nın Batı'nın kendine üstün ve faydalı yönlerini alırken, yalnızca şekilsel unsurlarını aldığını, ruhu ise kendisinin verdiğini söyler. ◾ 18. yüzyılda modern eğitim sistemini almaya çalışan Osmanlı, eğitim sisteminin yalnızca şekli unsurlarını almaya çalışarak ruhunu kendisi vermeye çalıştı. ◾ Osmanlı dönemi, her ne kadar Batılı bir eğitim sistemini medeniyete tatbik etmeye çalışsa da yerli, milli ve dini değerlerden kesinlikle taviz vermek istemedi. ◾ Bu sebeple erken dönemlerden itibaren çocuklara söz konusu değerlerin aşılanması düşüncesiyle pek çok faaliyette bulunulmuştur. ◾ Bunun en iyi örneği ise çocukların ahlaki terbiyesi için, Sultan Abdülmecid'in isteğiyle Sadık Rıfat Paşa tarafından hazırlanan Risale-i Ahlak isimli eserdir. ◾ Bu kitap, Mustafa Gündüz'e göre hem mahalle, hem sıbyan hem de yeni açılan ibtidai okullarda okutulmak üzere devlet eliyle hazırlanmış ilk kitap olma özelliğini taşımaktadır. ◾ Sadık Paşa, 1841'deki hariciyedeki görevinden azledildikten sonra görevden alındığı sekiz ayda Risale-i Ahlak kitabını yazdı. ◾ Rıfat Paşa'nın risalesi çocuklara ve gençlere genel ahlak kurallarını aşılamak amacıyla sade ve basit dille yazılmış bir eserdir. Eserin temel mahiyeti çocuklara iyiyi ve kötüyü öğretmektir. Mustafa Gündüz, kitabın 'çocuğa baba nasihatı olarak' yazıldığını nakleder. ◾ Risalede 31 farklı ahlaki prensibin olduğunu ifade eden Gündüz, risalenin 'akıl ve din kavramlarına oldukça vurgu yapıldığının altını çizer. Risaleden anlaşıldığı üzere Osmanlı'da akıl ve din ilişkisi üzerinden bir değerler sistemi oluşturulmuştur. Risalede bir konunun referansı hem din hem de akli unsurlarla desteklenerek verilmiştir. ◾ Bu risaleden hareketle Osmanlı döneminde çocuklara, gençlere din ve akıl merkezli bir yaşam şeklinin sunulduğu görülmektedir. ◾ Risalede din ve akıl vurgusunun yanında insanlıkla beraber toplumsal yaşam vurgusu da sıkça konu edinilmiş Gündüz'ün ifade ettiğine göre, eğitim; 'sosyal denetim mekanizması' olarak görülmüştür. ◾ Risale-i Ahlak'ın dibacesi incelendiğinde Klasik metinlerin sunuşunda baz alınan hiyerarşik sıranın bu eserde de mevcut olduğu görülmektedir. Tanzimat döneminde hala dibace geleneği devam eder. ◾ Dibace, klasik eserlerin başındaki ön sözdür. Sadık Rıfat Paşa, dibace kısmında Allah korkusundan, padişaha ardından anne babaya hürmete değinerek dualarda bulunmuştur. Aynı zamanda eserinin mahiyetinden, bir ahlak kitabı olduğundan ve sade bir dille yazdığından bahseden Rıfat Paşa, ön sözünde tezkire geleneğinde olduğu gibi süslü bir anlatım kullanmıştır. 1.En başta Allah'tan korkmak: Ona kulluk etmek, nimetlerine şükretmek ve ondan korkup kötü şeyler işlememek, daima iyilik etmek üzerimize dince ve akılca farzdır. İnsana her şeyden ziyade lazım olan ilimdir; ilim bilmediği şeyi öğrenip tahsil etmektir. 2.Anneye babaya, hocaya hürmet etmek gereklidir: Bu mutluluk alametidir. 3.Yalan söylememek: Bu çok kötü ve yasaklanmış bir huy olduğundan din ve akıl bakımından da ondan kaçmak gerekir. 4.Koğuculuk etmemek, laf getirip götürmemek: bu huy da yalancılık gibi belki ondan daha çirkin kötü bir iş ve sıfattır. 5.İkiyüzlülük: Birbirine dargın olan veyahut olmaya iki kimse arasına girip her birine farklı sözler söyleyerek, dargınlıklarını arttırmak, muhabbetlerini gidermektir. Bu dahi pek çirkin ve kötü görülen bir huydur ki buna nifak da denilir. 6.Gıybet: Bu dahi dince ve akılca insaniyet hakkına yakışmayan şeydir, bir kimsenin arkasından yüzüne söylenmeyecek yani güceneceği lakırdıyı söylemektir. 7.Ziyankarlık: Başta kendisi, sonra yakınları ve diğer insanlar için lazım olacak şeyleri, israf etmek, savurmak, ziyan etmektir. Bundan da kesinlikle kaçınmak gerekir. 8.Enaniyet: Benlik, insanın kendi beğenmesi, kendini başkasından üstün görmesidir. Özellikle bilmediği şeylerde biliyormuşçasına hareket etmesi kötü bir huydur. 9.Haset: Diğer insanlarda bulunan rütbe, giysi, mal, mülk ve başka güzel şeyleri kıskanmak, çekememek, başkalarının elinden gitmesini istemektir. 10.Haylazlık: Bu dahi çocuklara hiç elvermeyecek ve cahil kalmalarına sebep olacak şeydir. Mesela okula gitmemek, ödevleri yapmamak, dersine çalışmayıp şununla bununla münasebetsiz sözlerle, oyunla, seyirle vakit geçirmektir. 11.Hilekarlık: Anne babasını, hocasını ve diğer kimseleri türlü türlü yalanlarla aldatmaya çalışmak için sözler söylemek ve işler yapmaktır ki gayet çirkin ve kötü bir iştir. 12.Arsızlık ve maskaralık etmek: Aklı eren çocukla için pek kötü şeydir. Mesela; şunu bunu güldüreyim diyerek türlü kıyafetlere girmek ve hokkabaz gibi şeyler yapıp söylemek ve ondan budan bir şey istemek ve utanacak şeylerde utanmayıp diline gelen kötü sözleri söylemek, eliyle diliyle diğer azasıyla ayıp şeyler yapmak. 13.Bed-zebanlık etmek: Dili sakınacak şeydir. Yani ona buna, başkasına kötü çirkin sözler söylemek, küfretmektir. Bu türlü söz söyleyenleri kimse sevmez. 14.Sirkat: Hırsızlık yapmaktır. Bu dahi dince ve akılca en büyük köyü huylardandır. Allah korusun buna alışan her kişinin akıbeti türlü rezalet ve nedamete sebep olur. 15.Tahkir etmek: Küçüklerinin ve dahi büyüklerinin hoşuna gitmeyecek şekilde başkalarına aşağılayıcı bakmak, bu anlama gelecek hareketlerde bulunmak, hakaret etmek, alay etmek.

Osmanlı’da eğitim için padişah isteğiyle hazırlanmış ilk ahlak kitabı: Risale-i Ahlak

Sadık Rıfat Paşa kimdir?