Osmanlı'nın ilk vakanüvisi Naima Efendi kimdir?

Vakanüvis, Osmanlı döneminde, zamanın olaylarını saptayıp tarihe geçirmekle görevli devlet tarihçisi anlamına gelir. İki ayrı dilden iki ayrı kelimenin birleşimiyle oluşan 'vakanüvis' tabiri, 'olayları yazan' anlamında kullanılır. İlk olarak 17'nci yüzyılda ortaya çıkan bu memuriyet, Osmanlı Devleti'nin sonuna kadar devam eder. Osmanlılar'da resmî tarihçiliğin bir devlet görevi olarak ihdası ve kurumlaşması 18'inci yüzyılın başında Amcazâde Hüseyin Paşa'nın sadrazamlığı dönemine rastlar. Osmanlı vakanüvisliği, ilmî anlayış ve yazım tekniği bakımından İslâm tarih yazıcılığı geleneğine bağlı kalmıştır. Dîvân-ı Hümâyun kalemlerinden biri olarak şekillenmesi bakımından daha ziyade inşa ve şiir sanatında tanınmış kişilerin bu göreve getirildiği söylenebilir. Bununla birlikte ilmiye mensubu vakanüvisler de tayin edilmiştir. Birincilerin edebî, ikincilerin ilmî vasıflarının eserlerine yansıdığı görülür. Vakanüvisliğe getirilecek kimselerde öncelikle hüner ve mârifet, kavrayış, sürekli tahrir ve 'neşr-i ulûmla iştigal' gibi özellikler aranmıştır. Vakanüvislerin kendi dönemlerine ait olayları yazarken kullandıkları malzeme hakkında Halil Nûri'nin 1795 tarihli takririnde ve bununla ilgili çıkan buyrulduda ilginç bilgiler yer alır. Buna göre vakâyi'nâmeye kaydedilmesi uygun görülen hususların sadâret mektupçusu, beylikçi ve âmedci tarafından reîsülküttâbın izniyle vakanüvislere haber verilmesi; azil ve tayinlere dair hususların tahvil ve ruûs kalemlerinden, merasimle ilgili olanların teşrifat kaleminden ilmühaber sûretleriyle bildirilmesi gerekiyordu. Doğruları yazmaları için kendilerinden hiçbir şey esirgenmeyen vakanüvislerden de hadiseleri tahkik etmesi bekleniyordu. Bazen vükelânın kendilerini gizlice bilgilendirdiği de oluyordu. Ancak 18'inci yüzyılın ikinci yarısında güvensizlik dolayısıyla bazı devlet sırlarının kendilerine açıklanmadığı, olayların sebep ve sonuçlarının tahkiki ve lâyıkıyla değerlendirilmesinin istenmediği de görülüyordu. Bu yüzden vakanüvisler faydasız şeyler yazmaya mecbur kalıp önemsiz hadiseleri büyütürken, önemlilerini gerektiği gibi kaydedemiyorlardı. Ayrıca vakanüvislerin dış dünyaya ve özellikle Osmanlı Devleti'nin münasebette bulunduğu Avrupa devletlerine dair hadiselere de yer verebilmeleri için her ay Avrupa'ya dair olaylardan vakanüvislerin haberdar edilmesi de arz edilmişti. Vakanüvisler genellikle her yılın başında kaleme aldıkları vekâyi' cüzlerini padişaha sunmak üzere sadârete verirler, daha sonra duruma göre bu cüzleri düzeltip ikmal ederlerdi. Vakanüvislerin yazdıklarıyla en fazla ilgilenen hükümdarlardan III. Selim ve II. Mahmud'un bu hususta ilginç irade, teşvik ve tavsiyeleri mevcuttur. İlk Osmanlı vakanüvisi Naima'nın bu göreve getiriliş tarihi tam bilinmemekle beraber 1702'den önce olduğu kesindir. Asıl adı Mustafa olan Naima Efendi, Halep'te doğdu. Naima; devlet hizmetine girdikten sonra geleneğe uyarak divan kâtipliği sırasında aldığı mahlasıdır. Osmanlı'nın ilk resmi ve en meşhur vakanüvisidir. İlk eğitimini Halep'te aldı. 1091 (1680) yılı civarında İstanbul'a giden Naima, İstanbul'da bir hâmi bularak Saray-ı Atik baltacıları zümresine girdi. Beyazıt Camii'nde derslere devam etti. Divan-ı Hümâyun kâtipleri arasına girdi. 1112'de yeni görevi vakanüvislikti. Naima vakanüvis olarak öncelikle, Amcazâde Hüseyin Paşa tarafından Şârihülmenârzâde Ahmed Efendi'nin yazdığı tarihin müsveddelerini temize çekmekle görevlendirildi. Divan-ı Hümâyun haceganı zümresine giren Naima belirli aralıklarla üç defa Anadolu muhasebecisi oldu. Naima, asıl adı Ravzatü'l-Hüseyn fî hulâsati ahbâri'l-hâfikayn olan eseriyle Osmanlı tarihçiliğinde önemli bir yere sahip olmuştur. Kitap uzunca bir giriş ve kronolojik düzenlenmiş metinden oluşmakla birlikte renkli tasvirleri, romanvari anlatımı, nükteli, imalı ifadeleri, olayların iç yüzünü anlatmada gösterdiği titizlikle büyük ilgi çekmiş ve başka hiçbir tarihe kısmet olmayan bir şöhret kazanmıştır. Naima'nın tarihi aslında, Şârihulmenâr lakabıyla tanınan Kadı Mehmed Efendi'nin oğlu müderris Ahmed Efendi'nin yazdığı esere dayanır. Naima, Şârihulmenârzâde'nin günümüze ulaşmayan ve yaratılıştan 1065 (1655) yılına kadar gelen tarihinin müsveddelerini kullandığını, onun I. Ahmed devrinden Köprülü Mehmed Paşa'ya kadarki dönemi geniş bir şekilde yazdığını, daha önceki dönemleri ise Hasanbeyzade Tarihi'nden aldığını belirtir. Naima'nın 1070'ten (1660) sonraki yıllara ait olarak birtakım müsveddeler hazırladığı ve bunların Şehrîzâde Said Efendi'ye geçtiği de ileri sürülmüştür. Tarih ilminin gerekliliği üzerinde duran Naima tarih yazanlarda yedi şartın bulunması gerektiğini, bunların doğru sözlü olmak, şâyialara kulak asmamak, bir konunun aslına vâkıf değil ise onu bilenlerden tahkik etmek, dedikodulara ehemmiyet vermemek, yalnız vaka anlatmakla kalmayıp tarihi kıssadan hisse çıkaracak şekilde kaleme almak, insanların değerini ortaya koyarken hissiyata kapılmamak, kolay anlaşılır bir dil kullanmak, metni güzel fıkralar, manzum ve mensur parçalar ilâvesiyle süslemek, ilm-i nücûm hakkında bilgi edinmek olduğunu belirtir. Naima tarihi, muhteva itibariyle olayları kronolojik bir sıra içerisinde nakleden geleneğe sıkı sıkıya bağlıdır. Eserde yaklaşık 1400 başlık yer alır. Bu başlıkların temel konular belirlenerek tasnif edilmesi mümkündür. Bazı başlıklar altında vakalar uzun uzadıya anlatılırken çok yönlü değerlendirmeler yapılır, kişiler ve kurumlar hakkında önemli bilgiler verilir. Tarîh-i Naima, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde çok kullanılan, okunan bir eser olmuştur. Cumhuriyet devrinde onu sıkça kullananların başında Ahmed Refik gelmektedir. Vakanüvislik yani resmi tarihçilik yapan Naima, 1716 yılında Mora'daki Patras şehrinde muhasebeci iken vefat etmiştir.

Osmanlı'nın ilk vakanüvisi Naima Efendi kimdir?

Osmanlı döneminde vakanüvislik ne durumdaydı?