Selçuklu döneminde yetişen alimler

📌 İslam alimlerinin yol göstericisi olarak tarif edilen ve nisbesiyle meşhur olan İmam-ı Gazali'nin asıl adı, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Ahmed, künyesi Ebu Hamid, unvanı ise Huccet-ül-İslam ve Zeyneddin'di. ➡ İslam alimi, İran'ın Tus şehrinin Gazal kasabasında, 1058 yılında dünyaya geldi. 📌 Fakir ve salih bir zat olan, âlimlerin sohbetlerinden uzak durmayan, elinden geldiği kadar yardım ve iyilik eden babasının vefatından sonra Gazali ve kardeşi, medresede ilim öğrenerek İslam dünyasına ışık tuttu. ➡ İlk ilmi eğitimini Tus'ta alan İmam-ı Gazali, daha sonra Cürcan'a ilim tahsil etmek için giderek İmam Ebu Nasr İsmaili'den bir müddet ders aldı ve tekrar memleketi Tus'a döndü. ➡ Memleketinde üç yıl kalan Gazali, tahsiline devam etmek için o zamanın büyük bir ilim ve kültür merkezi olan Nişabur'a giderek, zamanının büyük alimlerinden İmam-ül-Harameyn Ebü'l-Meali el-Cüveyni'nin talebesi oldu. 📌 İslam mütefekkiri Gazali'nin, üstün zekası ve çalışkanlığını gören hocası, onunla özel ilgilenerek, usul-i hadis, usul-i fıkıh, kelam, mantık, İslam hukuku ve münazara alanlarında ilim öğretti. ➡ Nişabur'da tahsilini tamamladıktan sonra büyük bir ilim ve edebiyat hamisi olan Selçuklu Devleti'nin veziri Nizamülmülk'ün daveti üzerine Bağdat'a gitti. ➡ Gazali, yaşadığı dönemde çeşitli fırkalarla girdiği ilmi tartışmaları, en zor ve ince mevzularda nazik ve nezih bir üslup kullanarak, yüksek ilmi, hitabet, izah etme kabiliyeti vardı. 📌 Henüz 34 yaşında olan Gazali'nin İslam'a yaptığı büyük hizmetleri gören Selçuklu veziri Nizamülmülk, onu Nizamiye müderrisi olarak tayin etti. Eğitim müderrisliğinde etkin vazife üstlenen Gazali, 300 öğrenciye bütün ilimleri incelikle öğretti. Yetiştirdiği öğrenciler arasında Ebu Mansur Muhammed, Muhammed bin Es'ad et-Tusi, Ebü'l-Hasan el-Belensi, Ebu Abdullah Cümert el-Hüseyni gibi isimler yer aldı. ➡ Birbirinden kıymetli kitapları İslam dünyasına kazandıran Gazali, ilim ehli, devlet adamları ve halk tarafından da büyük bir hürmet gördü. 📌 İmam-ı Gazali, Nizamiye müderrisliğinde bulunduğu yıllarda, 'Kitabü'l-Basit fil-Füru', 'Kitab-ül-Vesit, El-Veciz', 'Meahiz-ül-Hilaf' isimli kitapları yazdı. ➡ Bu dönemde 'Kitabu Fedaihil-Batınıyye ve Fedail-il-Müstehzariyye' isimli kitabını yazan Gazali, aynı zamanda Rumcayı öğrenerek, eski Yunan ve Latin filozofların kitaplarının üstünde yaklaşık 3 sene incelemelerde bulundu. Bu incelemeleri esnasında ve neticesinde 'Mekasid-ül Felasife' ile 'Tehafüt-ül-Felasife' isimli kitapları kaleme aldı. 📌 Gazali, Avrupalı filozofların, 'dünyanın tepsi gibi düz olduğunu' iddia ettikleri dönemde ilim ve felsefelerinin yanlış olduğunu ispat ederek, dünyanın yuvarlak olduğunu açıkladı. ➡ Karaciğerde kanın zehir ve mikroplardan temizlenip tazelendiğini, safra ve lenfle zararlı madde eriyiklerinin kandan ayrıldığını ve böylece dalağın, böbreklerin ve safra kesesinin rollerini, kanın madde miktarlarındaki oranın değişmesi sonucunda vücut sıhhatinin bozulacağı gibi tıp alanında pek çok konuyu delilleriyle ortaya koydu. İslam alimi Gazali ayrıca, diğer fen ilimlerinde de fikir ve bilgileri izah ederek kitaplarında yer verdi. ➡ Gazali, 457 kitap yazdı ancak günümüze sadece 75 eseri ulaştı. 📌Gazali kelâm ilminin farz-ı kifâye olduğunu kabul eder. Her zamanda ve herkese gerekmemekle birlikte bid'atçılara ve haktan sapanlara karşı koymak, kalpleri şüphelerden arındırmak için her beldede bu ilimle meşgul olanların bulunmasını ve bu maksatla kelâm öğretimi yapılmasını gerekli görür. Ancak Gazali, bu öğretimin fıkıh ve tefsir dersleri gibi umuma açık olmamasını tavsiye eder. Çünkü ona göre fıkıh gıda, kelâm ise ilâç gibidir; gıdanın zararından korkulmaz ama ilâcın bazı bünyelere zarar vermesinden endişe edilir. Gazali'nin ilmi çalışmaları 📌 Mevlana, 30 Eylül 1207'de, günümüzde Afganistan'ın kuzeyinde bulunan Belh şehrinde dünyaya geldi. Asıl ismi Celaleddin Muhammed olan büyük düşünürün annesi Mümine Hatun, babası 'Sultanü'l-ulema' yani 'alimler sultanı' diye tanınan Bahaeddin Veled, ağabeyi Alaaddin Muhammed ve kız kardeşi Fatıma Hatun'du. ➡ Hazreti Mevlana, Horasan'ın büyük âlimlerinden olan Bahaeddin Veled ve ailesiyle, bazı siyasi olaylar ve yaklaşmakta olan Moğol istilası nedeniyle Belh'ten ayrıldı. ➡ Yolculuk sırasında Nişabur şehrinde görüştükleri büyük sufi Ferüdüddin-i Attar, Mevlana'ya bir kitabını hediye etti ve Bahaeddin Veled'e 'Bu çocuğu aziz tut. Çok geçmeyecek, dünyadaki âşıkların gönüllerine ateş salacak.' dedi. 📌 Mevlana Celaleddin; Konya'ya gelene dek Mekke, Medine, Şam, Erzincan, Anadolu'nun muhtelif şehirleri bir süre yaşadı. ➡ Anadolu Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubat'ın daveti üzerine 1229 yılında Konya'ya göç etti. 1231 yılında Bahaeddin Veled vefat edince, kendisinin halifelerinden Seyyid Burhaneddin Muhakkık-ı Tirmizi Konya'ya gelerek Mevlana'nın manevi eğitimini üstlendi. ➡ Belhi'ten Konya'ya uzanan yolculuk boyunca konakladıkları yerlerde çeşitli âlimlerden dersler alan Mevlana, Seyyid Burhaneddin'in isteği üzerine Halep ve Şam'da tahsil gördü. ➡ 1240 yılından itibaren Konya'da dini ilimleri öğretmeye ve halkı irşad etmeye başladı. 📌 Mevlana'nın ünü her tarafa yayılmaya başlamıştı. 1244 yılında Şems-i Tebrizi adında bir derviş Konya'ya gelip kendisiyle görüşünce, üzerinde şiddetli bir etki bıraktı. Mevlana Şems'i görünce aradığını bulmuş gibi birden değişti. Manevi alanda ilerlemeyi arzulayan ve bunun için mana adamlarının peşinde olan Mevlana, aradığını bu büyük arifte buldu. ➡ Mevlana'nın Şems'den bu kadar etkilenmesi, aylarca baş başa kalması, vaazı terk etmesi çevresindekilerin Şems'e düşmanca tavır almasına yol açtı. Duruma kırılan Şems bir gün ansızın ortadan kayboldu. Şems'in gidişi Mevlana'nın derin bir üzüntü haline bürünmesine neden oldu. ➡ Şam'da olduğunu haber alınca oğlu Sultan Veled'i özür dilemek ve davet etmek üzere Şems'in yanına gönderdi. Şems davete icabet edince, Konya'da sema meclisleri tertip edilmeye başlandı. 📌 Mevlana'ya büyük sevgiyle bağlı sırdaşı Çelebi Hüsamettin, tasavvufu dervişlere anlatacak bir eser ortaya çıkarmasını tavsiye etti. Mevlana da Mesnevi'nin ilk 18 beyitinin yazılı olduğu kağıdını sarığından çıkarıp Çelebi'ye uzattı. Mevlana, ömrünün son 10-15 yıllık devresinde Mesnevi'yi ortaya çıkardı. O söylüyor, Çelebi Hüsameddin yazıyordu. ➡ Mevlana, dini bilgilerden siyasete, sağlıktan insan ilişkilerine ve hayata dair birçok konuya yer verdiği, 26 bin beyite yaklaşan 6 ciltlik bu önemli eseri için şu ifadeyi kullandı: 'Bizden sonra Mesnevi şeyhlik edecek, arayanlara doğru yolu gösterecek, onları yönetecek ve önderlik yapacaktır.' Mevlana'nın Mesnevi-i Şerif'inin ilk 18 beyiti 📌 Yunus Emre, Anadolu Selçuklu Devleti'nin son seneleri ile Osmanlı Devleti'nin kuruluş yıllarına denk düşen önemli bir dönemde yaşadı. ➡ Tapduk Emre'nin dergahında onun dervişi olarak yetişen Yunus Emre'nin 1307-1308'de yazdığı 'Risaletü'n-Nushiyye' ve ölümünün ardından sevenlerinin derlediği şiirlerinden oluşan 'Divan' isimli iki önemli eseri bulunur. ➡ Bütün insanlığa hitap eden büyük şairlerden olan, şiirleriyle Türkçeyi bir aşk ve mana dili haline getiren Yunus Emre, tasavvuf ve mana dilinin kurucusu olarak bilinir. ➡ Şiirleriyle sadece Türkçenin gelişimine önemli katkıda bulunmakla kalmayıp evrensel insani değerler üzerine inşa edilmiş düşünce anlayışıyla din, dil, ırk ayrımı gözetmeksizin insanoğlunun barış ve ortak değerler etrafında, birlikte yaşamasını gerektiğini söyler. 📌 Dili, düşünce sistemi, geleneğe bağlılığı, çevresi ve hayat tarzıyla Yunus Emre'nin dünyasını 'Allah aşkı, tevhit düşüncesi, ahlak ve gelenek' gibi dört önemli kavram oluşturur. O, düşüncelerini şiirle ifade ederken sade fakat derindir. ➡ Yunus'a göre ahlak, insani olmayan davranışları terk edip ilahi yaradılışa yönelmektir. Ahlaki olmayan davranışlar, Yunus'un sözlüğüne 'yaramaz' kelimesiyle girer. 'Yaramaz' davranışların 'yarar' davranışlara dönüştürülmesi, insan-ı kamil olmanın esasıdır. İnsanı insan yapan öz yaratılışındaki aşk cevheridir. Ona göre aşk, var olmanın yegane sebebidir.'Risalet-el Nushiyye' ve 'Divan' adlı iki eseri bulunur. 📌 Sibernetik alanının en büyük dâhisi olarak kabul edilen Cezerî, Mezopotamya (Cizre) Tor (Dağ kapı) mahallesinde 1153 yılında dünyaya geldi. Şeref ve onur babası anlamında Ebul-iz lakabını taşıdı. Batı dünyasında Cazari (Gazari) olarak bilinen alimin tam künyesi 'İsmail Ebul-Iz Bin Razzaz El-Cezeri'dir. ➡ Cizreli büyük mucit, bilgisayarın temelini atan âlim, fen ve teknik adamı, robotlar, saatler, su makinaları, şifreli kilitler, şifreli kasalar, termos, otomatik çocuk oyuncakları gibi 60 makine mucidi ve dünyanın ilk sibernetik bilginidir. ➡ Sibernetik, canlılarda ve makinelerde kontrol, iletişim ve işleyişi inceleyen bir bilim dalı, yani canlılar ile kendi kendini düzenleyen ve çalışan makineler arasındaki çalışma benzerlikleri inceleniyor. 📌 Çok çeşitli makineler yapan Cezeri, farklı farklı denge durumu kurmuştur. Kendi kendine hareket eden anlamına gelen otomatik kelimesi, insan ve diğer canlıların eylemlerini taklit ederek, makinelerin işlevselleştirilmesi için sistemli bir çalışma ve sibernetik tabanlı uygulamalardır. ➡ Dünya bilim tarihi açısından bugünkü sibernetik ve robot biliminde çalışmalar yapan ilk bilim adamı olan El Cezerî, 'Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap' (El Câmi-u'l Beyn'el İlmî ve ElAmelî'en Nâfi fî Sınâ'ati'l Hiyel) adlı eserinde ortaya koydu. ➡ Cihazların kullanım esaslarını, yararlanma olanaklarını çizimlerle gösterdiği bu olağanüstü kitapta, 'Tatbikata çevrilmeyen her teknik ilmin, doğru ile yanlış arasında kalacağını' söyler. 📌 İlk sibernetikçi olan El Cezerî, 1205-1206 yıllarında yazdığı ''Kütab-ül'-Camü Beyne'l-ilm-ive'l-amelen-Nafi' Fi Sınatüi'l-Hiyel'' adlı kitabında 300'e yakın otomatik makine ve sistemleri ile ilgili bilgi verdikten sonra çalışma özelliklerini şemalarla gösterdi. ➡ Sadece suyun kaldırma ve basınç gücünü kullanarak tamamen yeni bir teknik ve sistem kurdu, çok yönlü otomatik hareketler elde edebildi. Tasarlamış olduğu otomatların kuş, zurna, davul sesi çıkarmasını da sağladı. Leonardo da Vinci de 15. yüzyılda bir robot tasarladı, ancak bu robotun yapımına hiç başlayamadı. 📌Bugünkü robot teknolojisinin temelini oluşturan Cezeri, otomatik saatler, abdest alma ya da ikram hizmetinde bulunan makineler, su ile çalışan müzikal aletler onun tarafından yüzyıllar önce hayata geçirilmişti. ➡ El Cezeri'nin icat ettiği mekanizmalar devreye girdiğinde bu aletler de otomatik olarak çalışıp hareket ediyordu. Enerji kaynağı ise yer çekimi kuvvetiydi. Bu kuvvet de ya düşürülen bir ağırlık, ya boşalan bir kaptaki şamandıra ya da batan bir cisim sayesinde enerji üretiyordu. 📌Sadi, 1184 yılında döneminin ilim ve kültür merkezlerinden biri olan Şiraz'da dünyaya geldi. Asıl adı bilinmeyen Sadi'nin babası, atabek Sa'd bin Zengî'nin hizmetinde bulunduğu için bu mahlası kullandı. ➡ Genç yaşta kaybettiği babasının ölümü üzerine anne tarafından dedesi olan Mes'ûd b. Muslih el-Fârisî tarafından yetiştirildi. ➡ İlk tahlisini Şiraz'da yapan Sadi, Moğol istilasından sonra Bağdat'a göç etti. Tahsiline Nizamiye Medresesi'nde devam etti. Bağdat Müstansıriyye Medresesi'nde hocalık yapan İbnü'l-Cevzî ile Bostan'da kendisinden söz ettiği Şehâbeddin es-Sühreverdî'den etkilendi. ➡ Bağdat'ta devrin önemli âlimlerinden eğitim alan Sadi, sonraki yıllarını seyahat ile geçirdi. Otuz-kırk yıl sürecek olan yolculuğunda Ortadoğu, Arabistan ve Mısır'ı dolaştı. Sadi, Şam'da iken Haçlılara karşı Türk-İslam ordularında savaştı. ➡ Haçlılara esir düşen Sadi, yıllarca ağır istihkâm işlerinde çalıştırıldı. Sadi'nin bilgisine hayran kalan Suriyeli bir tacir, onu fidye ile satın alarak esaretten kurtardı. ➡ Sadi Şirazi, mesnevi türünde verdiği yirmiden fazla eserlerle ünlendi. Bostan, Gülistan, Akl u Aşk, Takrîr-i Dibace, Nasihatü'l-Mülûk öne çıkan eserlerindendi. 📌 Doğu edebiyatına büyük etkisi olan Sadi, mesnevi türünün üstadı kabul edilir. Onun eserlerinde kullandığı, toplumun düşünce ve isteklerine tercüman olan özlü sözleri, atasözü haline gelerek günümüze kadar kullanılageldi. ➡ Uzun yıllar süren seyahatlerinde edindiği pek çok tecrübeyi İslami edebî eserleri arasında büyük bir şöhrete sahip Bostan ile Gülistan'da aktardı. ➡ Sadi, şiirlerinde ve hikâyelerinde mutluluğu, mutluluğa ulaşmanın yollarını öğretir. Moğol istilasıyla insanların genç, ihtiyar, çoluk çocuk demeden öldürüldüğü umutların tükendiği bir coğrafyada insanları yüreklendirir. 📌 18 Mayıs 1048'de İran'ın Nişabur kentinde doğan Ömer Hayyam, bir çadırcının oğluydu. Bu nedenle de 'Acem' dilinde çadırcı anlamına gelen 'hayyam' soyadını kullandı. ➡ Dönemindeki diğer âlimlerin aksine doğum tarihi kesin olarak bilinir. Bunun nedeni ise takvim konusunda uzman olan Hayyam'ın kendi doğum tarihi araştırıp tam olarak bulmasıydı. ➡ İslam medeniyetinin altın çağı olan 11 ve 12'nci yüzyıllarda Büyük Selçuklu Devleti'nde yaşayan Ömer Hayyam'ın tam adı Gıyaseddin Ebu'l Feth Ömer bin İbrahim'di. 📌 Gençlik yıllarında Semerkant, Buhara ve Belh gibi bilim, kültür ve sanat merkezlerine gitti. İran'da 'Hekim Hayyam' olarak isimlendirilen Hayyam, İbn Sina'dan sonra Doğu'nun yetiştirdiği en büyük bilgin olarak kabul edilir. ➡ Rubaileriyle ünlenen Hayyam, çok yönlü bir bilim adamıydı. Edebiyat dışında müzik, matematik, fizik, astronomi ve tıp alanında çalışmaları bulunur. Çeşitli bilim dallarında birçok eser yazan Ömer Hayyam'ın eserlerinden 18 tanesinin adı bilinir. Yazdığı bilimsel içerikli kitaplar arasında İbn Sina'nın Temcid (Yücelme) adlı eserinin yorum ve tercümesi, Cebir ve Geometri Üzerine, Fiziksel Bilimler Alanında Bir Özet, Varlıkla İlgili Bilgi Özeti, Oluş ve Görüşler, Bilgelikler Ölçüsü, Akıllar Bahçesi yer alır. ➡ Ömer Hayyam, astronomi alanında önemli çalışmalara imza attı. Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah tarafından İsfahan'a davet edilen Ömer Hayyam, bir rasathane kurup o yıllarda kullanılan Yezdicerd takvimini düzeltmekle görevlendirildi. ➡ Yapılan çalışmalar sonucunda, Yezdicerd takvimini düzeltmek yerine yeni bir takvim hazırlamanın daha doğru olacağına karar verdi. Çalışmalar sonucunda Celali takvimi ortaya çıktı. Zîc-i Melikşâhî adlı bir zîc hazırlamış, kurulan rasathane ise Melikşah'ın ölümüne kadar faaliyetini sürdürdü. Ömer Hayyam'ın hazırladığı takvim 📌 Hayyâm'ın genelde matematiğin ve özelde analitik geometrinin gelişimi üzerindeki etkisi oldukça büyüktü. Matematik bilgisi ve yeteneği zamanın çok ötesinde olan Ömer Hayyam, denklemlerle ilgili başarılı çalışmalar yaptı. Bunun yanı sıra, binom açılımını ve bu açılımdaki katsayıları da bulan ilk kişiydi. ➡ İrrasyonel sayıların da tıpkı rasyonel sayılar gibi kullanılabileceğini kanıtlaması, matematik tarihinde bir dönüm noktası oluşturdu. 📌 Ömer Hayyam, birçok kübik denklemleri inceleyip bu denklemleri sınıflandırdı. Matematik tarihinde bu sınıflandırmayı ilk kez Ömer Hayyam yaptı. Ayrıca 'Pascal Üçgeni' olarak bilinen üçgenle de ilgili bir kitap yazdığı bilinir. ➡ Üçüncü dereceden 13 farklı denklem bulan Ömer Hayyam denklem çözümlerinde bilinmeyen sayılara 'şey' derdi. Hayyam, sonraları 'şey' kavramı yerine bilinmeyen anlamına gelen X sembolünün kullanılmasını bilim dünyasına kazandırdı. ➡ Ömer Hayyam, cebiri 'Sayısal ve geometrik bilinmeyenlerin belirlenmesini amaçlayan bilim' olarak tanımlar. Onun temel amacı cebirsel denklemlere geometrik çözümler önermekti. Bu yöntemi de tüm denklemlere uygulamaya çalışmıştı. Bu bağlamda Hayyam, Fransız matematikçi Descartes'tan ortalama altı asır önce, analitik geometrinin Harezmî'den sonraki ikinci önderidir.

Selçuklu döneminde yetişen alimler

İMAM-I GAZALİ