Sultan Abdülhamid’in en bedbaht şehzadesi: Abdülkadir Efendi

Sultan II. Abdülhamid'in üçüncü oğlu olan Şehzade Mehmed Abdülkadir Efendi, 1878 yılında dünyaya geldi. Annesi Sultan Abdülhamid'in en makbul haremlerinden Bîdâr Kadınefendi'dir. Özel saray eğitimi alan Abdülkadir Efendi, Almanya'da askerî tahsil gördü. Bunun yanında bir de keman eğitimi aldı. Ayrıca birkaç dili iyi seviyede bilirdi. Sultan Abdülhamid'in görüşlerine ve yönetimine genel olarak muhalif bir tavır içinde bulunan Abdülkadir Efendi, bazı kesimlerce 'Osmanlı Sarayı'ndaki sosyalist' olarak anılırdı. O kadar ki, kardeşi Ayşe Sultan kaleme aldığı hatıratında, Abdülkadir Efendi ile ilgili 'Babama karşı daima küskün davranır; sosyalist olduğunu iddia ederdi' şeklinde yazmıştı. Abdülkadir Efendi, gerçekten de alışılagelinmiş tarzda ağır başlı bir şehzâde değildi. Sultan Abdülhamid, serkeş gördüğü oğlunu çekip çevirmesi için, amcası Sultan Abdülaziz'in kızı Emine Sultan ile evlendirmeyi uygun görmüş, fakat onun bu teklifi kabul edilmemişti. Bunun üzerine Abdülkadir Efendi, huyu beğenilen saraylı bir hanımla evlendirildi. Şehzade daha sonra birkaç hanım ile daha evlendi ve hayatı hep mutsuz ve hayal kırıklığı içinde geçti. Sadece ilk eşi hayatının sonuna kadar ona vefa gösterdi. Şehzade Abdülkadir Efendi elinin çok açık olması ile bilinirdi. Yardım isteyeni asla boş göndermez, elinde ne varsa verirdi. Hatta bunu bilenler, kendisini istismar ederlerdi. Abdülkadir Efendi, oldukça kibardı. Kimseye ağır bir söz söylediği duyulmamıştı ancak bir anı bir anına uymazdı. Dünyayı ve etrafını önemsemezdi ve zararı kendineydi. Şehzade, saray adetlerinde olduğu üzere hizmetkâr olarak halayık değil de Avrupaî tarzda gayrimüslim bir hizmetçi tutmuştu. Sultan Abdülhamid, kendisini ikaz ettiği halde dinlememişti. Bir keresinde de, 'Benim namaz kılmayan oğlum olamaz' diyerek kendisine sitem etmişti. Kardeşi Ayşe Sultan kaleme aldığı hatıratında, Abdülkadir Efendi ile ilgili şu sözlere yer vermiş, onun kabına sığmayan karakterini şu sözlerle anlatmıştı: 'Abdülkadir Efendi gayet serbest bir insandı. Kabına sığmaz, yerinde duramaz derecede her şeyin aşırısına giderdi. Hayatı boyunca böyle yaşamıştır. Babama karşı daima küskün davranır; sosyalist olduğunu iddia ederdi. Burhaneddin Efendi'yi bizden üstün tutuyor, derdi. Kendisine mahsus acayip fikir ve hareketleri vardı. Babamın hiç istemediği hareketi yapmaktan çekinmez, mesela fesini yana eğerek giyer; babamdan daima tekdir haberleri alırdı. Babam çok defa Mabeynci Emin Bey'i göndererek nasihat ederdi.' Meşrutiyet'ten sonra da ele avuca sığmaz hareketleri nedeniyle birçok kişi Şehzade ile irtibatını kesmişti. Hatta bu nedenle Sultan V. Mehmed Reşad tarafından altı ay ev hapsi ile cezalandırıldı. Hanedan tarihinde benzerine rastlanmayan bir karakteri vardı. TBMM'de alınan bir kararla Hilafet Makamının 3 Mart 1924 tarihinde kaldırılması ardından, Osmanlı hanedanına mensup 144 kişinin yurtdışına sürgüne gönderilmesine karar verilmişti. Çıkarılan kanunla hanedanın erkek üyelerine ülkeyi terk etmeleri için 48 saat, kadın üyelerine ise, 10 gün mühlet tanındı. Hanedan mensuplarının her birine dönüşü olmayan, sadece 'gidişe mahsus' birer pasaport ve ikişer bin İngiliz lirası verildi. Mal varlıkları tasfiye edildi ve Türkiye'ye değil girmeleri, Türk topraklarından transit geçmeleri bile yasaklandı. Tarihler 6 Mart 1924'ü gösterdiğinde saat 09.30'da kalkan Orient-Exprees'in yolcuları arasında Şehzade Abdülkadir'in 13 kişilik ailesi de vardı. İki eşi, Macide Hanım ve Meziyet Hanım; üç oğlu, 15 yaşındaki Mehmet Orhan, 10 yaşındaki Ertuğrul Necip ve 7 yaşındaki Alaeddin Kadir ile daha yeni doğmuş Bidar Sultan. Yanlarında ayrıca iki de haremağası vardı. Bulgar sınırına kadar Türk polisi eşliğinde seyahat ettiler. Budapeşte'ye gitmek için Belgrad İstasyonu'nda indiler. 8 Mart günü Budapeşte'ye vardılar. Abdülkadir Efendi, sürgün edildiği dönemde 46 yaşındaydı ve miralay rütbesindeydi. Şehzade Abdülkadir Efendi, eşi Macide Hanım ile iki oğlu Ertuğrul Necip ile Alaeddin Kadir'i Bristol Otel'e yerleştirdi. Kendisi, diğer eşi Meziyet, yeni doğmuş kızı Bidar ve oğlu Mehmet Orhan ile Hadaret Otel'e geçti. Şehzade'nin iki aylık kızı Bidar Sultan, yolda soğuktan hastalanmıştı ve iki gün sonra vefat etti. Tarihte Bidar Sultan'ın adı, sürgünün en genç ve ilk kurbanı olarak geçer. Yanlarında götürdükleri az miktarda para kısa zamanda tükendi. Maddi sıkıntılar nedeniyle ucuz otellerde ve sonunda şehir dışındaki ucuz pansiyonlarda yaşamını sürdüren aile, bir süre yok pahasına satılan mücevherlerle idare etti. Osmanlı hanedanının sürgünde maddi ve manevi açıdan en çok sıkıntı çeken kolu Abdülkadir Efendi ailesi oldu. Askerlikten başka mesleği olmayan Abdülkadir Efendi, sürgün sonrası Budapeşte Orkestrası'nda kemancılık yaparak hayatını kazanmaya başladı. Cömert yaşamaya alıştığı için çok borçlanmıştı. Birkaç ay içinde yurda döneceklerini düşünerek, Abdülhamid'in mirasından düşen payı almayı umuyordu. Şehzade Abdülkadir, sürgünde olduğu dönemde diğer varisler gibi Sami Günzberg'e vekâlet verdi. Günzberg, sarayın dişçisi olarak tanınıyordu ve bu nedenle hanedan üyelerinin güvenini sağlamıştı. Abdülkadir Efendi, özellikle Çamlıca'daki çok geniş arazilerini ve Musul petrolleri üzerindeki payını istiyordu ancak beklentileri gerçekleşmedi. Günzberg, Abdülkadir Efendinin itimadından veya gafletinden istifade ederek, 'Sattım ve parasını aldım' yazan bir kâğıt imzalattı. İlk olarak Feneryolu'ndaki Abdülkadir Köşkü'nü Mısırlı Prenses İkbal'e sattı. Abdülkadir Efendi'ye tek kuruş dahi göndermedi. Köşkteki antikaları da daha önce çıkarıp satmıştı. Uzun bir bekleyişten sonra Şehzade Abdülkadir, dönemin cumhurbaşkanına çektiği telgraf ile durumu anlattı. Cumhurbaşkanı, yakın dostu Günzberg'i çağırıp konuyu anlatmasını istedi. Günzberg, 'Efendim bunlar dejenere insanlar. Sattım, parasını verdim. İşte parayı aldığına dair imzası!' diyerek işin içinden çıktı. Günzberg ayrıca Şehzade Abdülkadir Efendi'nin Musul petrolleri hissesini de, Amerikan Petrol Şirketi'ne devretti. Buna karşılık 10 yıl müddetle şehzadeye bölük pörçük az bir meblağ gönderdi. Her geçen gün sağlığını biraz daha kaybeden Abdülkadir Efendi, sık sık hastalanıp yataklara düşmeye başlamış ve sonunda çalışamaz olmuştu. Budapeşte'de kalmak onlar için imkânsız hâle gelmişti. Bu nedenle 1933'te hayatın daha ucuz, Müslüman'ın daha bol ve memleketin de mesafe olarak daha yakın olduğu Sofya'ya göçtüler. Şehzade Abdülkadir Efendi, maddi imkânsızlıklarına rağmen Sofya'da Bâli Efendi Türbesi'ni yeniletti. Çocuklarını Alman yatılı mektebine yazdırdı ve daha sora bir oğlu tıp eğitimi için Viyana'ya gitti. Küçük oğlu ise Varna'daki kraliyet köşkünde bir memuriyete girdi. Şehzade Abdülkadir Efendi, 16 Mart 1944 tarihinde Sofya'da Amerikan uçaklarının bir hava hücumu sırasında sığınakta kalp krizi geçirdi. Çıkan izdiham esnasında ezilerek yaşamını yitirdi. Bir başka iddiaya göre ise eski Osmanlı-Alman dostluğu hatırına, Almanya'nın siyasi amaçlarla kullanması endişesi nedeniyle, Abdülkadir Efendi müttefiklerin istihbaratı tarafından öldürüldü. Şehzade, vefat ettiğinde, Müslüman Mezarlığı'na cesedi kokmadan gömüldüğü için, diğer sürgünlere göre şanslı sayılır. Şehzade Abdülkadir Efendinin ikinci eşinden olan Mehmed Orhan Efendi, Nice'te kötü bir hayat yaşayarak vefat etmiş; kimsesizler mezarlığındaki mezarı kaybolmuştur. Doktor olan Necib Ertuğrul Efendi, Salzburg'da vatansız olarak yaşamış; korkudan çocuklarına şehzade olduğunu dahi ölmeden evvel söylemiştir. Sofya'da tamircilik yapan Şehzade Alâaddin Efendi, sosyalistler zamanında toplama kampına kapatılmıştır. Şehzâde'nin yegâne kızı Neslişah Sultan ise 1952'deki af kanunundan sonra İstanbul'a dönmüştür.

Sultan Abdülhamid’in en bedbaht şehzadesi: Abdülkadir Efendi

ŞEHZADE ABDÜLKADİR KİMDİR?