Osmanlı Sarayında bayram törenleri nasıl olurdu?

Bayramlar, insanları iyilik ve mutluluk eksenli tek bir düşünce etrafında birleştiren özel günlerdir. Milli ve yerel olanların yanında Ramazan ve Kurban Bayramı gibi inanç kaynaklı bayramların mesajı bütün insanlığa yönelik olur. Günler öncesinden yapılan hazırlıklar, büyükleri ziyaretler, küçükleri sevindirmeler, yoksullara yardımlar 'insan ve kul' olmanın gereklerini yerine getirmenin yanında bu günleri toplu olarak en iyi şekilde yaşamak ve yaşatmak çabasının ortaya çıkmasıdır. Çok uzun bir geçmişe sahip olan dini bayramlarımız etrafında kendisine has olmak üzere tarih içinde oluşmuş bir yaşam tarzı söz konusudur. Bununla beraber hayatın ve zamanın değişmesine paralel olarak bayram yaşantısına yeni unsurların eklendiği de bir gerçektir. Bayrama mahsus olmak üzere şehrin meydanlarında kurulan atlıkarıncaların, dönme dolapların yerini şimdilerde büyük alış veriş mağazalarının eğlence yerleri almıştır. Ancak teferruatta kalan olumsuzluklara rağmen ne olursa olsun bayram yine bayramdır. Bizi kucaklamaya, bağrına basmaya devam etmektedir. Padişahın yaşadığı ve devletin yönetildiği bir merkez olma dolayısıyla sarayda düzenlenen bayram törenlerinin diğer adıyla muayedelerin ayrı bir anlamı ve önemi bulunur. Saray hayatının işleyişine hâkim olan ve zaman içinde kanun hükmünü alan teşrifat kaideleri en yoğun şekilde bayram kutlamalarında kendisini göstermektedir. Osmanlı sarayında geniş katılıma sahip padişah merkezli bayram kutlamaları ayrıntılı bir yapıya sahipti. Günümüz için basit görünen bu ayrıntılar dönem içerisinde çok derin anlamlar ve mesajlar ifade etmekteydi. İmparatorluk ve büyük devlet olma iddiası, büyüklüğü, inceliği, eşsizliği, ulaşılmazlığı ve ihtişamı ifade eden bu ayrıntılarıyla bir bütünlük gösterir. Bu durum geçmişte olduğu gibi günümüzde de geçerlidir. Osmanlı Devleti'nin ilk yazılı kanunnamesi sayılan Fatih Kanunnamesi'nde sarayda düzenlenecek olan bayram törenlerine kimlerin katılacağı, bayramlaşmada hangi sıranın takip edileceği ortaya konulmuştur. Bunun yanında üst düzey devlet görevlilerinin katıldığı ve hiyerarşinin gözetildiği bu törenlerde Topkapı Sarayı'nda divan meydanında kurulan tahtta oturan padişahın elini yahut eteğini öpme hakkına sahip olan rütbe ve mensup sahipleri de açıkça belirtilmiştir. Yani el öpme herkese verilmiş bir hak değildi. Kanunname'ye göre vezirler, kazaskerler ve defterdarlar el öptükten sonra padişahın arkasında dizilirlerdi. Bayramlaşmada dikkat çeken bir husus ise bazı devlet görevlilerinin tahta yaklaşması sırasında padişahın ayağa kalkması ve gelenlerle ayakta bayramlaşmasıydı. Padişahın özel hocası, şeyhülislam, kazaskerler, defterdarlar ve nişancılar padişahın ayakta bayramlaştığı ve elini öptürdüğü kişilerdi. Bunlar arasında ilk sırayı hocaların ve şeyhülislamların alması Fatih Sultan Mehmet'in ilme olan saygısını göstermektedir. Kanunname'de böyle yazılmakla beraber zaman içinde bayram törenlerinin uygulamasında teferruatta birtakım değişiklikler olmuştur. 17'nci yüzyılda yazılmış bir kanun külliyatında el öpme hakkının padişahın yakın çevresini teşkil eden Enderun ağalarından ayrı olarak devlet görevlilerinden sadece şeyhülislama verildiği yazılıdır. Diğer devlet görevlileri ise etek öpme hakkına sahiptiler. Bununla beraber zaman içerisinde bazı değişikliklerin yaşandığı da bir gerçek. Özellikle yüksek seviyedeki devlet görevlilerinin padişahla bayramlaşmaları sırasında yapması gerekenler konusunda İmparatorluğun ilk dönemleri ile son dönemleri arasında teferruatta bazı farklar vardır. Sözgelimi 17'nci yüzyılın ikinci yarısında ve 19'uncu başında yazılan bir teşrifat ise Fatih döneminin aksine sadrazamın yerle beraber padişahın ayaklarını da öptüğü görülür. Şeyhülislam ise 17'nci yüzyılın ikinci yarısında el öpmeye devam ederken 19'uncu yüzyılın başında ise el öpmeyip etek öpmektedir. Bayram kutlamaları sarayda arife gününden başlardı. Arife günü sünnet odasında tören elbiselerini giyen ve ikini namazını önde gelen Enderun ağalarıyla birlikte Hırka-i Şerif Odası'nda kılan padişah, daha sonra Arz Odası'na geçerdi. Bu arada Arz Odası'nın önünde arife günlerine mahsus olan sedefkârî taht kurulurdu. Arz Odası'ndan çıkan ve tahtta oturan padişahı Babüssaade önünde bekleyen Enderun ağaları karşılarlardı. Bütün bunlar olurken mehter çalar ve divan çavuşları 'Aleyke Avnullah (Allah'ın yardımı üzerine olsun) dualarıyla alkış tutarlardı. Böylelikle bayram ilan edilmiş olurdu. Beş on dakika süren bu törenden sonra padişah tekrar Arz Odası'na dönerdi. Başta birinci imam olmak üzere padişahın huzuruna çıkan imam ve hatipler Kur'an'dan kısa sureler okurlardı. Bu merasim bittikten sonra padişah ağalarla birlikte Silahtarağa Köşkü'ne giderlerdi. Burada silahtar ağanın donattığı cins bir ata binen başçuhadar ağa mehter eşliğinde padişaha bir gösteri sunar, ardından ağar tarafından tomak oynanırdı. Oyun bitiminde padişah adına silahtar ağa tarafından herkese çil para ve altın dağıtılırdı. Gösteriler bittikten sonra Mustafa Paşa Köşkü'ne geçen padişah burada iftarını açardı. Gece yarısına kadar meşaleler yakılır, mehter çalınır, sonrasında padişah dinlenmeye çekilirdi. Osmanlı Sarayı'nda bayram sabahı yapılan asıl kutlamalar imsak vaktinden sonra başlardı. Arife gününde olduğu gibi sünnet odasında tören elbiselerini giyen padişah Hırka-i Şerif Odası'nda cemaatle sabah namazını kılardı. Namaz sonrası ilk bayramlaşma da burada gerçekleşirdi. Padişah, yakın çevresi olan darüssaade ağası, silahtarağa, çuhadarağa ve kırk has odalı ağalar ile Hırka-i Şerif Odası'nda bayramlaşırlardı. Ardından geniş katılımlı bayramlaşmanın yapılacağı Babüssaade önüne geçilirdi. Padişah burada daha önceden hazırlanmış olan bayram tahtına otururdu. Teşrifat sırasına göre bayramlaşmaya gelenler yarım ay şeklinde padişahın yanına ve karşısına dizilirlerdi. Bu sırada devamlı surette mehter çalar ve divan çavuşları 'Aleyke Avnullah!', 'Uğurun açık olsun, ikbalin füzun, padişahım devletinle bin yaşa!', 'Maşallah, mağrur olma padişahım, senden büyük Allah var!' nidalarıyla alkış tutarlardı. Babüssaade önündeki bayramlaşma iki bölüm halinde gerçekleşirdi. Birinci bölümde divan çavuşlarının 'Hareket-i Hümâyun, padişahım devletinle bin yaşa!' alkışlarıyla birlikte ayağa kalkan padişah rütbe ve teşrifat sırasına göre gelenleri karşılardı. Tahta önce sol taraftan nakibüleşraf efendi yaklaşır, padişahın eteğini öper, dua ederdi. Ardından Kırım Hanzadeleri, şehzade hocaları, çeşnicibaşı, mazul beylerbeyiler ve beyler yine sol taraftan gelerek etek öperler ve geri geri giderek meydanın ortasından dışarı çıkarlardı. Daha sonra sadrazam, vezirleri kazaskerler, nişancı, defterdarlar ve reisülküttap bayramlaşmak çin tahta yaklaşırlardı. Padişah bu süre boyunca ayakta bekler. Bunlar padişahın eteğini öptükten sonra rütbelerine göre sağ tarafına geçip ayakta beklerler. Sura şeyhülislama gelince padişah yine ayaktadır. Şeyhülislam, padişahın elini öpüp dua ettikten sonra geri geri çekilip meydanın ortasından dışarı çıkar. Ardından Mevleviyet payesindeki ulema, kadılar etek öperler. Sıra müderrislere gelinde divan çavuşlarının 'İstirahat-i Hümayûn, padişahım devletinle çok yaşa!' alkışı üzerine padişah tahta oturur. Müderrislerle birlikte yeniçeri ağası, ocak ağaları padişahın eteğini öperek bayramlaşırlar. Tören bittikten sonra bayram namazı hazırlıkları yapılır ve padişah alay eşliğinde Sultanahmet yahut Ayasofya Camii'ne giderek bayram namazını kılardı. Dönüşte Topkapı Sarayı'na gelen padişah burada Enderun mensuplarının tebriklerini kabul ederdi. Daha sonra haren-i hümayuna geçer, harem mensuplarıyla bayramlaşırdı. Bayram sebebiyle haremde de çeşitli etkinlikler düzenlenir, bu etkinliklerin bazılarına bizzat padişah da izleyici olarak katılırdı. Etkinliklerin sonunda padişah, harem görevlilerine bahşişler dağıtır, devletin sahibi olarak herkesin mutlu olmasını gözetirdi. Bayram münasebetiyle bütün şehirde olduğu gibi Saray'da da çeşitli eğlenceler düzenlenir, oyunlar oynanırdı. Pehlivan güreşleri, ok atma müsabakaları, cambazlık ve hüner isteyen çeşitli oyunlar bu eğlencelerden bazılarıydı. Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılmasından sonra devletin yeniden şekillendirilmesi çabasına paralel olarak Osmanlı Sarayı'ndaki bayram kutlamalarında çeşitli değişiklikler olmuştu. Her şeyden önce devlet yönetiminde klasik rütbeler ve unvanların çoğu kaldırılmış yerine yenileri getirilmişti. Bu dönemdek, yeniliklerden en önemlisi bayram sabahı yapılan törenle ilgiliydi. Klasik dönemde bayramlaşma yukarıda bahsedildiği gibi sabah namazından sonra gerçekleştirilirken 1838 yılından itibaren bayram namazından sonra gerçekleştirilmeye başlanmıştı. Ayrıca bayramlaşma boyunca çalan mehterin yerini orkestra eşliğinde çalınan batı musikisi almıştır. Ancak şeyhülislam ve Mekke Şerifi salona girdiğinde orkestra susar, bunlar padişahla bayramlaşıp salondan ayrıldıktan sonra tekrar çalmaya başlardı. İkinci Meşrutiyet sonrasında yapılan törenlerde ise şeyhülislam ile padişahın bayramlaşması sırasında orkestra çalmaya devam etmekteydi. Bu dönemde padişahın bayramlaşmak için ayağa kalktığı ve iki adım atarak yaklaştığı tek kişi şeyhülislamdır. Şeyhülislamın el öpmek âdeti de kaldırılmış, padişahı eğilerek selamlaması uygun görülmüştür. Ayrıca etek öpmek yerine başmabeyncinin ya da saray ileri gelenlerinden birisinin elinde tuttuğu, bir ucuna tahta bağlanmış kırmızı kadifeden kurdelenin ucunu öpmek yani saçak öpmek usulü getirilmiştir. Tanzimat'tan sonraki dönemde 'Osmanlılık' ideali doğrultusunda İstanbul'daki gayrimüslimlerin ruhani temsilcilerinin de bayram törenlerine katılmaya başlaması da başka bir yenilikti. Osmanlı Sarayı'nda bayramlaşma 1868 yılından itibaren Dolmabahçe Sarayı'ndaki muayede salonunda gerçekleştirildi. Batılılaşma sürecinde Osmanlı Sarayı'nın bayramlaşma geleneği dönemin bazı aydınları tarafından çağa uygun görülmemiş, özellikle saçak öpme âdeti eleştirilmişti. Bununla beraber bütün monarşilerde olduğu gibi geçmişe sıkı sıkıya bağlı olan Osmanlı Sarayı yıkılışa kadar bayramlaşma konusundaki geleneklerini muhafaza etmiştir. (İstanbul Yazıları - Ali Şükrü Çoruk)