Osmanlıca dersleri IV- Türkçe ve Arapça kelimelerde ünlü harflerin gösterimi
Toplumsal hafızamızın en değerli hazinelerinden biri olan Osmanlıca eserler ve bu alfabe kullanılarak oluşturulan kıymetli belgeler, kütüphanelerin dışında çeşmelerin kitabesinde, mezar taşlarında kısaca hayatın her alanında karşımıza çıkar. Böylesine geniş bir yelpazesi olan hazine, elbette kendine ait birtakım kurallara sahip. Osmanlıcada, Türkçe kelimelerde ünlü harflerin gösterimiyle Arapça ve Farsça kelimelerdeki ünlü harflerin gösterimi birbirinden farklıdır. Fikriyat Akademisi olarak hazırladığımız Osmanlıca derslerinde bu hafta, ünlü harflerin Türkçe ve Arapça- Farsça kelimelerde yazılışının nasıl olduğunu aktaracağız.
TÜRKÇEDEKİ ÜNLÜLERİN YAZILIŞI
Osmanlıcada sesli harfleri göstermek için aynı zamanda sessiz harf olarak da kullanılan elif, vav, ye ve he olmak üzere dört harf kullanılır. Arap alfabesi Türkçenin zengin ünlü sistemini göstermede yetersiz kalır. Çünkü Arapçada a, i, u ve bunların uzunları olan â,î, û varken Türkçede sekiz ünlü olup ayrıca uzun ünlü yoktur.
Arap imlasında kısa ünlüler yazılmaz yalnızca uzun ünlüler yazılır. Bu uzun ünlüleri yazmak için elif, vav, he ve ye harfleri kullanılırken Türkçenin sekiz ünlüsünü göstermek için de bu harfler kullanılır. Fakat bunlar Türkçe kelimelerde uzun okunmaz.
ELİF(ا) HARFİ İLE İLGİLİ KURALLAR
Elif (ا) ve he (ه) "a ve e" seslerini karşılamak için kullanılır. Ancak Osmanlıca imlasında kelime başındaki "e" sesini karşılamak için mutlaka elif harfi kullanılır.
Elif (ا) kelime başındaki "a" sesini karşılayabilmesi için üstüne med işareti şeklinde bir elifin daha yazılması gerekir.
HE (ه) HARFİ İLE İLGİLİ KURALLAR
Osmanlıcada Türkçe kelimelerin imlasında, elif harfinin üzerine hemze (ء) işareti konulmamakla birlikte bazen kelime başında "e" sesini veren eliflerin üzerine hemze işareti konulur. Ancak bu kaideye de her zaman uyulduğunu söylemek zordur.
He (ه) harfinin "e" sesini verebilmesi için kelime ortasında veya sonunda bulunması gerekir.
He harfinin "a" sesini verebilmesi için kelime sonunda yazılması gerekir. Ancak bu her kelime sonundaki he harfinin "a" sesi vereceği şeklinde anlaşılmamalıdır.
Ayrıca he harfi, Osmanlıcada sessiz harf olarak kullanılıyorsa aynen Arapçadaki gibi kendisinden sonraki harfe bitiştirilerek yazılır. Ancak sesli harf olarak yazılıyorsa hem "a" sesinde hem de "e" sesinde kendisinden sonraki harfe bitişmez.
VAV (و) HARFİ İLE İLGİLİ KURALLAR
Vav (و) harfi "o, ö, u ve ü" seslerini karşılamak için kullanılır. Ancak vav harfinin kelime başında bu sesleri karşılayabilmesi için kendisinden önce bir elif harfinin yazılması gerekir.
Osmanlının son dönemlerinde yazılmış bazı kitaplarda "ö ve ü" harflerinin vav harfinin öncesine bitişik bir diş ilave edilerek ve üzerine bir hemze işareti konularak yazıldığının bilinmesi gerekir.
VAV HARFİNDEKİ DÖRT ÜNLÜYÜ NASIL AYIRT EDECEĞİZ?
Osmanlı alfabesinde bu dört ünlüyü ayırt etmek için özel bir işaret kullanılmaz. Dört ünlünün aynı harfle yazılması, okumada güçlük doğurur. Fakat kaf (ق), kef (ك), gayın (غ) gibi harfler, Türkçe kelimelerdeki yuvarlak ünlülerin kalın veya ince olduğunu belirlemede yardımcı olur.
Kelime başında te (ت), tı (ط), sin (س), sad (ص) harfleri de bu ayrımda yardımcı olur. Fakat yine de kelimenin dar veya geniş olduğunu belirlemek alfabeden mümkün olmaz.
Bu gibi kalın ve ince karşıtları bulunan harflerin dışında yuvarlark ünlünün niteliğini tespit etmek ancak cümle içindeki anlam ve genel kültürel donanımla mükün olur.
YE (ى) HARFİ İLE İLGİLİ KURALLAR
Ye harfi (ى) "ı" ve "i" seslerini vermek için kullanılır. Aynı şekilde ye harfinin de kelime başında "ı" ve "i"sesini verebilmesi için kendisinden önce bir elif harfinin yazılması gerekir.
Kelime sesli harfle ile başlıyorsa, mutlaka sesli harf yazıda gösterilmelidir. Kelime içerisindeki ünlünün ı veya i olduğunu belirlenmesinde س ,ص ,ت ,ط ,ك ,ق harfleri yardımcı olabilir. Fakat doğru okunmasında en önemli koşul, kelimenin cümle içerisinde anlamıdır.
ÜNLÜ HARFLERLE İLGİLİ DİĞER KURALLAR
İlk hecede bulunan "e" sesi harfle gösterilmez.
İlk hecedeki "a" sesi bazen harfle gösterilmese de, kelime içindeki "a" sesi genellikle yazılır.
Hangi hecede olursa olsun "ı ve i" sesleri genelde harfle gösterilir. Ancak yazımı klişeleşmiş bazı kelimelerde "ı ve i" sesi yazılmaz.
Hangi hecede olursa olsun "o, ö, u ve ü" sesleri genelde harfle gösterilir. Ancak bazı kelimelerin ilk hecelerinde "o, ö, u ve ü" sesleri yazıda harfle gösterilmez.
Yazımı klişeleşmiş bazı kelimelerde "u" sesi ye harfi ile yazılır.
Bugünkü İstanbul ağzında "e" sesiyle söylendiği halde Eski Anadolu Türkçesinde "i" sesiyle telaffuz edilen klişeleşmiş bazı kelimeler "e" sesiyle telaffuz edilmekle birlikte Osmanlıca yazımında ye harfi ile yazılır.
Geçmişte "ğ" sesiyle söylenen ancak daha sonra "v" veya "y" sesini almış olan bazı kelimeler Osmanlıca yazımında kef harfiyle yazılmıştır.
ARAPÇA VE FARSÇA KELİMELERDE ÜNLÜLERİN YAZILIŞI
Arapça ve Farçanın ünlü sistemleri Türkçeninkine göre farklılıklar taşır. En başta gelen farklılık ise bu dillerde Türkçede bulunmayan uzun ünlülerin bulunmasıdır.
Arapa ve Farsçada, Türkçedeki kadar geniş ünlü olmaz. Bu dillerde genel bir imla kuralı olarak kısa ünlüler yazılmaz. Sadece uzun ünlüler yazılır.
Arapça ve Farsça kelimelerde kelime başında medli elif (آ) â okunur.
Kelime içinde ve kelime sonunda elif (ا) â okunur.
Kelime içinde ve kelime sonunda vav (و), ünlü görevinde ise û okunur.
Kelime başında yan yana gelen elif ve ye harfleri ünlü görevinde ise î okunur.
Kelime içinde ve sonunda ye (ى) ünlü görevinde ise î okunur.
OKUMA PARÇASI
بهار ده قشى قشىنده بهارى اوزلر انسان
Baharda kışı, kışın da baharı özler insan.
اغاچ ياش ايكن اكلير
Ağaç yaş iken eğilir.
طاشى صيقسه صويونى چیقارر
Taşı sıksa suyunu çıkarır.
قىشدن صوكره بهار اولور
Kıştan sonra bahar olur.
مال جانك يونغه سىدر
Mal canın yongasıdır.