Asrını aşan Müslüman dâhi: Abdurrahmân El Hâzinî
12’inci yüzyılda yaşayan ve hayatı boyunca fizik, kimya, matematik, felsefe ve astronomi bilimleriyle ilgilenen Müslüman bilgin El Hâzinî, günümüz modern biliminin alt yapısını oluşturan isimlerden biri. Newton’dan tam 5 asır önce, “her cismi yer kürenin merkezine doğru çeken bir güç” olduğunu; Roger Bacon’dan ise bir yüzyıl önce, “dünyanın merkezine doğru yaklaştıkça, suyun yoğunlaştığı” fikrini ortaya attı.
Asıl adı Ebu'l-Feth Abdurrahmân El Mansûr El Hâzinî olan İslam bilgini Abdurrahman el Hazini, 12'inci yüzyılın başlarında Türkistan'ın Merv şehrinde doğdu ve büyüdü. Yaşamı boyunca kimya, fizik, matematik, felsefe ve astronomi bilimleriyle ilgilenen, İslâmî değerlere bağlı bir bilim adamıydı. Ayrıca, İslâm dünyasında orijinal gözlemler yapmış yirmi astronomdan biridir.
KÖLELİKTEN ÂLİMLİĞE UZANAN YOL
Abdurrahman el Hazini, Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah'ın veziri Ebü'l Hüseyin Ali ibn Muhammed El Mervezi'nin Bizans asıllı bir kölesiydi. El Hâzinî, sahibinin Merv'deki sarayında hazinedarlık yapması sebebiyle bu isimle anıldı.
Büyüyüp yetiştiği Merv şehrinde 1118 yılından itibaren tanınmaya başladı. Çalışkanlığıyla sahibinin takdirini kazanan Abdurrahmân El Hâzinî, sahibi El Mervezi'nin yardımlarıyla tahsil gördü. Büyük Selçuklu Sultanlarının ilim, bilim ve kültür merkezi haline getirdikleri Merv şehrinde, çok zengin kaynakların içerisinde kendini tamamen bilime adadı.
Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah'ın oğlu Sultan Sencer (1117-1157) döneminde, El Hâzinî'nin bilimsel çalışmaları doğrudan Sultan Sencer tarafından desteklendi. Hatta Sultan, çalışkanlığını ve gayretlerini takdir ettiği El Hâzinî'ye fazlaca altınla yardım etmek istese de, El Hâzinî şahsına gönderilen bu yardımları geri çevirerek, sadece bilimsel çalışmalarını karşılayacak kadarını kabul ettiği rivayet edilir.
El Hâzinî, kendi gündelik harcamalarını temin etmek için birçok iş yapan mütevazı bir bilim adamı ve İslâm âlimiydi. Bir derviş gibi giyinir ve çok az yemek yerdi. Tüm varlığıyla talebeler yetiştirmeye çalışmış ve böylece tüm şehir ahalisi tarafından sevgi ve saygı görmüştü.
EL HÂZİNÎ'NİN BİLİM DÜNYASINA KATKILARI
El Hâzinî kimya, fizik, matematik, felsefe ve astronomi bilimleriyle ilgilenen, İslâmî değerlere bağlı bir bilim adamıydı. Oldukça önemli bilimsel tespitlerde bulundu ve bu tespitler, günümüz biliminin gelişmesine önemli katkılar sağladı.
İbn-i Heysem ve Bîrunî'nin eserlerini inceleyip istifade etti. Astronomiye çok önem verdi ve birçok İslâm şehrinde kıblenin nasıl bulunabileceği konusunda esaslı çalışmalar yaptı.
El Hâzinî'nin tespitlerinden en dikkat çekici olanı ise, yerçekimi ile ilgili olandı. Newton'tan 500 yıl önce, "her cismi yer kürenin merkezine doğru çeken bir güç" olduğunu söyledi. Roger Bacon'dan bir asır önce de, dünyanın merkezine yaklaştıkça, suyun yoğunlaştığı fikrini ortaya attı.
Batılı bilim adamları tarafından dinamik, hidrostatik ve akışkanlar mekaniğinin öncüsü ve üstadı kabul edilen El Hâzinî, sekiz asır önce bir cismin, düşük yoğunluklu havada ağırlık kazandığını, yoğun havada veya suda ise ağırlığının azaldığını (temel kaldırma kuvveti ilkeleri) keşfetti.
El Hâzinî, kimyasal maddelerin yoğunluk ve özgül ağırlıklarını ölçmek amacıyla icat ettiği hassas terazilerle, gözlem ve deneylerle kimya bilimine de önemli katkılarda bulundu. Öyle ki, icat ettiği ve "Mizanü'l-Hikme" (Hikmet Terazisi) adını verdiği hassas terazi ile yaptığı yoğunluk ve ağırlık ölçümleri, günümüz teknolojisi kullanılarak yapılan ölçümlerden pek farklı değildir. Bu terazi sayesinde, metallerin ve kıymetli taşların saf olup olmadıkları, farklı metallerden oluşan alaşımların ise karışma oranları bulunabiliyordu. El Hâzinî'nin bilime kazandırdığı bu terazi, dönemine kadar olan terazilerden hassasiyet bakımından oldukça ileri ve üstündür.
El Hâzinî'nin tüm çalışmalarını birbirini tamamlayacak niteliktedir. Metallerin özgül ağırlıklarını modern bilimin ölçümleriyle neredeyse bire bir örtüşecek şekilde, asrını aşan bir bilgi birikimle bulmuştur.
ELEMENTLER / EL HÂZİNÎ'YE GÖRE / MODERN KİMYAYA GÖRE
Altın...............................19.05...................................19.26
Civa...............................13.56...................................13.59
Bakır...............................8.66......................................8.85
Pirinç...............................8.57......................................8.40
Demir...............................7.74......................................7.79
Kalay................................7.32......................................7.29
Kurşun.............................11.32...................................11.35
EL HÂZİNÎ'NİN BULUŞLARI VE ESERLERİ
Modern bilimin gelişmesine alt yapı oluşturan; hayatı boyunca devletine ve İslâm âlemine hizmet eden El Hazini, on ikinci yüzyılın ortalarında vefat etti. Ondan geriye bilim dünyası için kıymetli bu buluşları ve eserleri kaldı:
Yerçekimi kanununun mucidi: Abdurrahmân El Hâzinî, Newton'dan 500 yıl önce, "her cismi yer kürenin merkezine doğru çeken bir güç" olduğunu söylemişti.
İki eşit kefeli teraziyi bulması: Abdurrahmân El Hâzinî, Arşimet tarzı olarak da tarif edilen bu teraziyi (mizan Arşimet), altın, gümüş ve diğer metaller ile bunların alaşımlarının tartı metoduyla anlaşılmasını sağlamak amacıyla icat etmiştir.
Dakika terazisi (El mizan el latif el cüz'i): Bu sistem, dünyanın bir günlük dönüşünü ölçmeye de yarar.
Üçgenli âleti (El ale zat el müselles): sıradan bir kadran gibi, yıldızların yüksekliklerini tespit etmek ve bir nesnenin bize göründüğü optik açıyı belirlemek için yapmıştır.
Kitâbü'l Mîzânü'l Hikme (Hikmet terazisi kitabı): En önemli eseri olup, 1121 yılında, hidrostatik terazisi münasebetiyle kaleme alınmıştır. El Hâzinî keşfettiği bu teraziyi, özgül ağırlığın belirlenmesiyle alâkalı bütün ölçümlerde, gerçek ve karışık metallerin incelenmesinde, dirhemi dinara çevirmede ve alaşımların bileşimleri ile diğer birçok ticarî hesaplamalarda kullanmıştır.
Ez Zîcü'l muteberü's Sencerî es Sultâni: Şahsi gözlemleri sonunda hazırlayıp Sultan Sencer'e ithaf ettiği astronomik tablolardır. Bizzat Hâzinî'nin Vecîzü'z Zîc (El Vecîz fi'z Zîci's Sultânî) adıyla yaptığı özetin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde bulunmaktadır (Hamidiye, n. 859). Bu eserde, yıldızların konumu ve gezegenlerle ilgili bilgilere ve Selçuklu devletinin enlem ve boylamlarına yer vermiştir. Ayrıca, takvim bilgileri, mübarek günler, hükümdarlar ve peygamberlerle ilgili tarihler de eserin içinde bulunmaktadır.
Risâle fi'l-Âlât (Aletler Bilgisi): adlı kitapçığında ise, astronomi aletlerini konu almıştır.
Fikriyat