450 yıl önce vurguncular soğan kıtlığına neden oldu

1560'lı yıllarda bazı vurguncu ve karaborsacılar Samsun ve İznik gibi İstanbul'a zahire gönderen bölgelerde soğan stoklayarak İstanbul'da soğan kıtlığına sebep olmuştu. Fermanlarla kadılar uyarılarak stokçuluk önlendi.

Sebze fiyatlarının artması karşısında Tanzim Satışlar kurularak ucuz sebze satışına başlandı.

Osmanlı döneminde de halkın ihtiyaç maddelerini piyasada ucuz fiyatla temin edilebilmesi devletin en önemli politikasıydı.

PAHALI SATANLARI TAKİP

Osmanlı döneminde yiyecek maddelerini alıp, depolayarak pahalı satanlara rastlanırdı. 1576'da harman yerlerinden zahire alıp, saklayıp ve daha sonra halka pahalıya satan karaborsacıların önlenmesiyle ilgili Tırhala beyine ve kadısına ferman yazılmıştı. 1580'de siyah üzümleri, daha yetişmeden parasını verip, daha sonra depolayan Yahudi ve Hristiyan tüccarların karaborsa yarattıkları ve bu yüzden de İstanbul'da kara üzüm bulunmadığı tespit edilmiş, bu durumun önlenmesi için İstanbul kadısına ferman gönderilmişti.

Fiyatları artıran diğer bir faktör ise İstanbul'un farklı yerlerinde gıda maddelerine farklı fiyat tespit edilmesiydi. 16. yüzyılda Galata ile Haslar ve Üsküdar'da meyvenin fiyatı yüksek tespit edildiği, o dönemde İstanbul olarak anılan Fatih'e gelecek meyvelerin bu yüzden oralara gitmesi sebebiyle İstanbul'un meyve sıkıntısı çektiği anlaşıldı. Galata, Tophane ve Eyüp iskelelerine meyve gemilerinin sokulmayıp Muhtesib İskelesi'ne yanaştırılması ve oralardaki fiyatın da İstanbul'da geçerli olan fiyatlara göre ayarlanması emredildi. Bazen de meyve ve sebzeler, Sebzehane önüne yanaşıp buradan şehre dağıtılması gerekirken, bazı kişilerin gizlice farklı iskelelere meyve ve sebze çıkararak devlet denetimi olmadan pahalı fiyatla halka sattıklarına rastlanırdı.

Devletin belirlediği fiyat ve sistemin dışına çıkanlar cezalandırılırlardı.

Taşradan gelen meyve ve sebzeyi pahalı satan dört manav yazıcısı 1791'de Limni adasına sürüldü. 1813'te gizlice sebze alıp, pahalı satan yedi manav dükkânının sebze alım-satımı yapmaları yasaklandı. 1791'de İstanbul'da meyve ve sebzelerin pahalı satılmasının önüne geçilmesi için bahçelerden gelecek sebzelerin önce Eminönü'ne getirilerek oradan esnaflara tespit edilen fiyatı üzerinden satılması kararlaştırılıp, bu şekilde karaborsanın önüne geçilmeye çalışıldı.

SOĞAN VURGUNCULARI

1560'larda İstanbul'da stokçular yüzünden soğan sıkıntısı çekilmişti. 1564 sonbaharında İstanbul'a gönderilecek soğanların İznik'te depolanması yüzünden şehirde soğan sıkıntısı çekildiği anlaşılınca, İznik kadısına ferman gönderilerek halkın kendi ihtiyacı için ayırdığı soğana dokunulmadan, depolanan soğanların gemilere yüklenmesi emredildi.

Ancak ertesi yıl stokçuların soğanları depolamaya devam ettikleri ve soğanların bir kısmını da İstanbul yerine Bursa'ya gönderdikleri anlaşıldı. 1565 Ekim'inde İznik kadısına yeni bir ferman gönderilerek vurgunculara izin verilmemesi ve stoklanan soğanın gemilere yüklenilip, sahipleriyle birlikte İstanbul'a gönderilmesi emredildi.

1565 yazında Samsun ve civarında yetişen soğanların bazı sahtekâr satıcılar ve yeniçeri, sipahi gibi bazı askeri gruplar tarafından satın alınıp depolanması ve İstanbul için zahire almaya gelen gemilere soğan verilmemesi sebebiyle İstanbul'da soğan darlığı baş gösterdi. Samsun kadısına bir ferman yazılarak karaborsacıların soğan depolamasına izin vermemesi ve soğanın günlük tespit edilmiş fiyatlar üzerinden gemilere yükletilip İstanbul'a göndermesi emredildi.

Üç yıl sonra da İstanbul'un soğan sıkıntısı vardı. 1568 Temmuz'unda İznik'ten İstanbul'a soğan getiren gemiyi iskeleye yaklaştığı sırada birisi gelerek geri götürmüştü. İznik kadısına bir ferman gönderilerek soğanı kimin geri götürdüğünü tespit etmesi ve İznik ve köylerinde hâlâ satılık soğan varsa orada depo ettirilmeyip, toplanarak İstanbul'a göndermesi emredildi.

1802'nin sonlarına girerken de İstanbul'da soğan sıkıntısı vardı.

Sebebi araştırıldığında bazı bölgelerde soğan ucuzken vurguncuların İstanbul'a soğan gönderilmesini engelleyerek fiyatları yükselttikleri anlaşıldı. Kocaeli yöneticisine depolanan soğanların tespit edilerek, kıştan önce hepsinin İstanbul'a gönderilmesi için emir verildi. Aynı yılın Eylül'ünde bir Rum stokçunun Kocaeli, Sakarya ve civarındaki bölgelerden 500 bin kilo soğan toplayarak stokladığı tespit edildi. Hemen bir ferman gönderilerek soğanın gemilerle İstanbul'a gönderilmesi emredildi.

SOĞAN KARABORSASININ ÖNLENMESİYLE İLGİLİ FERMANLAR

Samsun kadısına emir ki, Samsun'da ve civarında üretilen soğanı bazı madrabaz, yeniçeri ve sipahi gruplarına mensup kimseler alıp mahzenlere koyarak İstanbul'un ihtiyacı için bölgeye ürün satın almaya gelen rençber gemilerine satmadıklarından İstanbul'da soğan sıkıntısı yaşanmaktadır.

Buyurdum ki, bu emrim sana ulaştığında Samsun ve civarında üretilen soğanı asla madrabazlara ve diğer kimselere depolattırmayıp İstanbul'dan gelen gemilere piyasa fiyatı üzerinden aldırıp İstanbul'a gönderesin ki soğan konusunda yaşanan sıkıntı son bulsun. Bu konu son derece önemlidir. Bu yüzden gerekli özeni gösterip kesinlikle herhangi bir kimsenin soğanı depolamasına fırsat vermeyerek gelen gemilere satılması için ihtimam gösteresin. Eğer uyarılara rağmen emrime aykırı olarak bu işe cesaret eden olursa isimlerini yazıp bildiresin. 15 Ağustos 1565 (Mühimme Defteri, nr. 5).İznik kadısına emir ki, Mektup göndererek İstanbul'da soğan konusunda sıkıntı olduğundan soğanı toplayıp depolayan madrabazlara soğan toplattırmamak ve soğanı olan kimselerin de soğanı depolamayarak İstanbul'a sevketmeleri için emir geldiğini fakat buna rağmen herkes soğanını depoladığı gibi bazılarının Bursa'ya getirdiğini, bazı madrabazların toplayıp depoladıklarını ve İznik'te Mustafa isimli kimsenin hayli soğan satın alıp evinde depoladığını, ancak kendisi bulunmadığından ambarının açılıp soğanın kontrol edilemediğini yazıp bildirmişsin. Buyurdum ki, Çavuşzâde Mehmed vardığında onun gibi depolanan soğanların sahiplerini bulup, soğanları sahipleri veya kefilleri ile gemilere yükleyip İstanbul'a gönderesin ki burada satsınlar. 9 Ekim 1565 (Mühimme Defteri, nr. 5).

İznik kadısına emir ki, İznik'ten İstanbul'a bir gemi soğan getirirken iskeleye yaklaştığında ardından bir adam gelerek gemiyi alıp geri gittiği haber alınmıştır. Buyurdum ki, gönderdiğim çavuş ulaştığında dikkatlice teftiş edip İstanbul'un ihtiyacı için soğan getiren gemiyi geriye çevirenin kim olduğunu ve hangi sebeple bunu yaptığını öğrenerek ismi ve ayrıntısıyla yazıp acele tarafıma arz edesin. Ayrıca İznik'te ve köylerinde eskiden beri soğan satanların soğanları depolamalarına fırsat vermeyerek toplayıp İstanbul'a göndertesin. Bu konuda herhangi bir ihmalden uzak durasın.

29 Temmuz 1568 (Mühimme Defteri, nr. 7).

Erhan Afyoncu-Sabah