Hat san’atının kullanılma sâhaları - 2

3. MURAKKAALAR:

Kıt'aların bir araya getirilmesiyle hazırlanan albümlere murakkaa ismi verilir. XVI. yüzyıla kadar, bir zemîne yapıştırılmamış kıt'aların üstten ve alttan birbirine yapıştırılıp tutturulmasıyla oluşan ve tomar (rulo) hâlinde sarıldıktan sonra, buna bağlanmış bir deri mahfazayla korunan; tomar (tūmar) olarak isimlendirilen hat eserleri bulunurdu. Bunlar, XVI. yüzyıldan sonra yerini murakkaalara bırakmıştır.

Bir murakkaaya girmesi istenen bütün kıt'alar, usûlüne göre hazırlanmış bir mukavvaya yapıştırıldıktan ve çevresi bezendikten sonra, bunların hepsi aynı eb'âdda kesilerek sırt sırta getirilir ve üç kenarından ince bir deri veya kumaş şeritle birbirine yapıştırılarak tutturulur. Bu şeritler aynı zamanda kıt'a kenarlarının yıpranmasını önler. Sonra bu ikili kıt'a, yine deri veya kumaş bir şeritle dibinden bir başka ikili kıt'aya bağlanır. Bütün kıt'alar böylece bir araya getirildikten sonra, murakkaa klasik üslûpta cildlenerek üzerine kap geçirilir. Bu tarz murakkaalara düz murakkaa, kitap murakkaa veya sadece murakkaa adı verilir (Resim 1-2).

Resim 1: Şeyh Hamdullah'ın muhakkak-reyhânî hatlarıyla yazılmış bir kitap (düz) murakkaasından iki kıt'a.

Resim 2: Sâmi Efendi'nin ta'lîk hattıyla yazılmış bir kitap (düz) murakkaası.

Eğer sırt sırta gelen iki kıt'a, yalnız boğaz tarafından birbirine bağlanır ve bu, diğerlerinde de aynen tekrarlanırsa, bütün kıt'aları bir anda açıp görmek ve sonra zigzaglı olarak katlamak mümkün olur (Resim 3). Sadece birinci kıt'asından cilde bağlanan bu cinse körüklü murakkaa adı verilir.

Resim 3: Hâfız Osman'ın sülüs-nesih körüklü murakkaasından son üç kıt'a.

En eski örnekleri XV. asır sonlarına ait olan murakkaanın kitap şekline göre tercih sebebi, hem yıpranmadan daha uzun asırlar kalabilmesi, hem de değişik san'at mahsullerinin -farklı zamanlara ait bulunsalar bile- bir araya toplanmasına imkân vermesi olsa gerektir. Muhtevasına göre az veya çok sayıdaki kıt'aların bir araya gelişiyle teşekkül eden murakkaalar, bâzan minyatür ve tezhip albümü olarak yapılmışlarsa da, en fazla hüsn-i hat için kullanılmışlardır. Murakkaa kelimesine benzer bir başka Arapça asıllı kelime de murakka'dır. Eskiden kâğıtların üst üste yapıştırılmasıyla yapılan mukavva için murakka' germek tâbiri kullanılırdı. Burada geçen murakka' kelimesi galat olarak murakkaa yerine kullanılmış; bundan bir kavram kargaşası doğmuştur. Biz kelimenin sahih şeklini tercih ediyoruz.

Bilhassa tek harfleri ve iki harfin bitişmesini gösteren müfredât meşkı, yahut kelime ve cümle terkibini öğreten mürekkebât meşkı (kasîdeler, duâlar, âyetler ve hadîsler) olarak sıralı bir sahife düzeni içindeki murakkaalardan istifade şekilleri de farklıdır. Eğer kıt'alar böyle bir meşk murakkaası için bilhassa yazılmışsa, hattatının imzası sadece sonuncu kıt'ada bulunur.

Eski murakkaalarda hat nev'i olarak en ziyade aklâm-ı sitte ve ta'lîke rastlanır.

Aklâm-ı sittenin büyük cinsleri olan sülüs, muhakkak, tevkî' yazılarından biriyle yazılan tek satırın altına ince kalemle yazılan cinslerden (nesih, reyhânî, rıkā' ) birinin getirilmesi teâmül hâlindedir. Bir sıra dâiresinde yazılmış murakkaa kıt'alarında her yazı cinsi ayrı olarak (meselâ sülüsler ayrı, nesihler ayrı...) devam edegelir. Müteselsil murakkaa adını alan bu tarz murakkaalardaki kıt'aların ibâreleri (âyet, hadîs, bir söz ve benzeri) yarıda kalmış olabilir; bu takdirde bir sonraki ve devamı olan kıt'alarda tamamlanır (Resim 4). Buna mukābil, daha önce bahsedilen müstakil kıt'aların bir araya getirilmesiyle hazırlanan murakkaalarda -ki bunlara toplama murakkaa ismi verilir- her biri müstakil ve hattatı tarafından ayrı ayrı imzalanmış -hattâ muhtelif hattatlarca yazılmış- kıt'aların bir araya getirildiğine de tesadüf olunur.

Resim 4: Yedikuleli Seyyid Abdullah'ın sülüs-nesih düz meşk murakkaasından son iki kıt'a.

Çeşitli kıt'aların toplandığı murakkaalarda bir kıt'anın ölçüsü diğerine uymuyorsa, sadece karşılıklı iki kenarın iç pervazı daha geniş tutularak, yahut takoz adı verilen iki yönlü ayrı bir ara pervaz eklenerek eb'âdın uyumu sağlanmış olur. Buna riâyet olunmadan hazırlanmış murakkaa kıt'aları da mevcuttur.