Alfabe sırasında hislere tercüman olan duygu sözlüğü

Mukaddime... Şinasi tarafından gazetenin amacını ve yayın politikasını açıklamak üzere kaleme alındı. Bu yazı aynı zamanda basın tarihinin imzalı başyazı geleneğini de başlattı. Şinasi mukaddimede, bir düşünce ve tartışma gazetesi çıkarmayı amaçladıklarını söyleyerek uygar ülkelerin gazetelerini örnek göstermiş, halkı bilgilendirmek adına iç ve dış haberlerin yanı sıra herkesin anlayabileceği bir dilde eğitici ve faydalı yazılara yer verileceğini belirtmişti.

"Değil mi Tanrı'nın ihsanı akl ü kalb ü lisan
Bu lutfu etmelidir fıkr ü şükr ü zikr insan" yazının sonunda yer alan bu iki mısrayla da insanların düşünce ve kanaatlerini açığa vurma haklarını kullanmaları gerektiğini söyler.

Sembolizm akımıyla yazdığı şiirlerle Türk edebiyatının unutulmaz ismi Ahmet Haşim ve onun da bir ön sözü… 1905- 1908 yılları arasında Piyale'nin ön sözü olarak yazdığı Şiir Hakkında Bazı Mülahazalar adlı yazısı. Elbette onu kaleme almasının da arkasında bir sebep var. Bir Günün Sonunda Arzu şiiri üzerine çıkan eleştirilere, bu şiiri kapalı bulanlara cevaben yazdığı eserde meseleyi oldukça irdelediği görülüyor.

Şairin, şiirde vuzuh arayanların vuzuhtan kasıtlarının kendilerinin de bilmemesine öfkeleniyor Ahmet Haşim. Zaten şiir ona göre anlaşılır olmamalı. Ona göre herkes aynı şiirden aynı şeyi anlamaz.

DUYGU SÖZLÜĞÜ NEDİR?

Metinlerin bilgisayar tarafından otomatik olarak duygu içeriklerine göre sınıflandırılması, özellikle çok sayıda metin söz konusu olduğunda önem kazanıyor. Bu otomatik sınıflandırma işlemi, metni oluşturan kelimelerin karşılık geldiği anlama göre duygu içeriğini gösteren, dil ve döneme özgü hazırlanmış duygu sözlüklerini gerektirmekte.

Latin harfleriyle alınan metinsel veri, belli ön hazırlık ve temizlik işlemlerinin ardından bilgisayar tarafından çeşitli yöntemlerle inceleniyor. Bir metnin otomatik olarak olumlu veya olumsuz olarak sınıflandırılması, kelimelerin aynı şekilde sınıflandırıldığı dile özgü sözlüklere ihtiyaç duyar. Aynı şekilde metinlerin duygu halleriyle ilişkilendirilmesi de aynı kaynağa muhtaç. Bu sözlükler İngilizcede oldukça yaygın olmakla birlikte, ne yazık ki Türkçede bu tür bir sözlük oluşturmaya yönelik girişimler ya eksik kalmış ya da kamuoyuna açık hale getirilememiş.

OSMANLI TÜRKÇESİ SÖZLÜK İÇİN BİR DENİZ

Tanzimat Edebiyatı dönemindeki Osmanlıca Türkçesi metinlerin bilgisayar tarafından değişik kriterlere göre sınıflandırılması, özellikle çok sayıda metin söz konusu olduğunda önem arz ediyor. Bu metinlerin incelenen konu veya kişiyi olumlu veya olumsuz olarak incelediğini, metinde iletilen duyguyu bilgisayara çıkartmak için metinde geçen kelimelerden bir duygu sözlüğü oluşturulması gerekiyor.

ÇALIŞMA NASIL BAŞLADI

Çalışmada Türkçe konuşan bir kullanıcıya bir arayüz yoluyla çalışmada incelenen sözler için olumlu/olumsuz ve o sözün duygu algısıyla ilgili seçimler yaptırılarak sonuçların kaydedilmesi yoluyla kamunun ve araştırmacıların kullanımına açık "Türkçe Duygu Sözlüğü" oluşturulması yolunda bir ilk adım atılmış. Araştırmada Türkçe'ye Arapça ve Farsçadan geçen sözlerin özel durumu incelenmiş. Kaynak metin olarak İbrahim Şinasi'nin Mukaddime'si ve Ahmet Haşim'in Piyale Ön Sözü alınmış, metindeki Arapça ve Farsça kökenli sözler, bir program ile deney kullanıcısından olumlu, olumsuz ve yansız olma ile uyandırdığı duygular bakımından kaydedilerek metnin tamamının duygu içeriği incelenmiş. Hazırlanan Duygu Şablonu uygulamasından yola çıkarak kullanıcıların metinlerdeki Arapça ve Farsça kökenli kelimelere yönelik algısı hakkında da fikir sahibi olunmuş.

Bu metinlerdeki her bir kelime için kutup, duygu ve aşinalık bilgileri kullanıcılardan istendi. Mukaddime'de 100 kelime, Piyale'de de 400 kelime üzerinde detaylı bir anket çalışması yapıldı. Daha sonra bu çalışmadan yola çıkılarak elde edilen verilerden söz konusu metinlerin genel duygu içeriği grafikler şeklinde ifade edildi.

METİNLERDE DUYGU ANALİZİ SIKÇA YAPILIYORMUŞ

Metinlerde duygu analizi çalışmamızda incelenen özel durumun dışında da sıkça araştırmalara konu olmuş. İnsanlar günlük ya da dönemlik eylemlerinde karar vermek için, diğer insanların duygularını, deneyimlerini veya görüşlerini öğrenerek hareket etmek isterler. Bu eğilim, aynı zamanda tecrübe aktarımı ve toplumsal hafızanın genişlemesi anlamına gelir.

Diğer insanların bir konu hakkında ne düşündükleri çoğu zaman önemlidir ve bu düşünceleri öğrenebilmek için o kişiyle konuşmak ya da o kişinin yazdıklarını okumak gerekir. Aslında, yazılara ulaşmak görece daha kolaydır. Günümüzün etkileşimli web uygulamaları ve sosyal medya ortamları sayesinde büyük bir kitlenin ürettiği büyük bir içeriğe erişmek daha da kolay hale geldi. Ancak erişilen içeriğin hacmi arttıkça, tek tek okunup anlaşılması hatta istenen içeriğe ulaşılması bile insan eforu ve zamanı içinde gerçekleştirilemeyecek boyutlarda. Bu nokta, genel çerçevede içerik tabanlı erişim sistemlerinin, metin madenciliğinin ve doğal dil işleme konularının, daha özelde duygu analizi çalışmalarının ana motivasyonunu oluşturuyor.

SÖZLÜĞÜN YÖNTEMİ NASILDI?

Mukaddime ve Piyale'nin ön sözü bu araştırma için kullanılan metinlerdi. Metinlerde kuylanılan kelimelere dair özellikler araştırmacılar tarafından şöyle sıralandı:

Kutup: Kelimenin doğuştan Türkçe konuşan bir kişide ilk bakışta uyandırdığı olumlu, olumsuz ya da yansız olma durumu.

Duygu: Kelimenin doğuştan Türkçe konuşan bir kişide ilk bakışta uyandırdığı temel duygular. Ancak literatürde temel duyguların ne olduğu konusunda henüz bir görüş birliğine varılmış değil.

YENİ DUYGU LİSTESİ

Araştırmacılar kendi aralarında büyük farklılıklar gösteren bu listelerden birinin kullanmaktansa üç adet olumlu üç adet olumsuz duygudan oluşan kendi temel duygu listelerini kullandılar. Her kelime belki birbirine uygun düşmezdi ama zaten amaç duygu listesini fazla uzatmadan mümkün olan en geniş kapsamda incelemekti.

Özellikle kutbu yansız olarak tanımlanan kelimeler için duygu tanımlaması yapmak zordu. Diğer taraftan, bazı kelimeler hem olumlu hem de olumsuz duygular yaratabileceğinden çalışmada bütün duyguların istenildiği gibi seçilmesi mümkün kılınmış, ancak en az bir duygu belirtilmesi zorunluluğu getirilmişti.

KELİME BİLGİSİ DE ÖLÇÜLDÜ

Duygu sözlüğü ile kullanıcıya söz konusu kelimeyi daha önce duyup duymadığı sorularak, kullanıcı kümesi içinde Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin bilinme oranının saptanması amaçlandı.

KULLANICILARIN SEVİYESİ DE ÖN PLANDA

İncelenen metinlerdeki her kelime için kutup, çağrıştırdığı duygular ve kelimenin önceden bilinip bilinmediği bilgisi alınmış. Kullanıcıların sosyal durumu, eğitim düzeyi, kişisel deneyimleri ve hayata bakış açısı gibi etkenlerle aynı kelimeler için farklı duygu çağrışımları, hatta farklı kutuplar seçebildikleri gözlemlenmiş.

ÇALIŞMADA AKLA TAKILAN SORULAR DA KALDI

Bazı durumlarda, metindeki kelimeler kinaye kapsamında kullanılmış olabilir. Bu durumlarda standart puanlama başarısız olabilir.

Bazı kullanıcıların aykırı sınıflandırma ve duygu çağrışımı seçimleri yapabilmeleri. Mesela ruh hali bozuk bir kullanıcı "Şiddet" kelimesini "Olumlu" kutupta sınıflandırabilir. Ancak istatistiksel olarak, kullanıcı sayısı yeteri kadar arttırıldığında bu tür anormal verilerin budandığı ve cevapların ortak bir paydada yoğunlaştığı görülebilir.

Anket kullanıcı grubunun toplumun genelini yansıtan bir alt kümeden mi, yoksa akademik çevreden mi seçileceği, hangi duyguların seçileceği, metin puanlandırma ve sınıflama yöntemi ve elde edilen bulguların TDK Sözlüğü 'ne hangi formatta kazandırılacağı gibi konular tartışmaya açık kaldı.

ÇALIŞMANIN SONUCU NEYE DİKKAT ÇEKTİ?

Günümüzde TDK sözlüğünde kelime başına karşılık gelen bilgiler bu kelimenin; ismi, son eki, cümle içindeki görevi, vurgulanan hecesi, telaffuzu, kaynaklandığı dil, anlamı, geçtiği bir örnek cümle ve (eğer varsa) hangi atasözü, deyim veya bileşik isimde kullanıldığını belirtiliyor. Bu özelliklere ek olarak kelimenin kutbu, kelimenin uyandırdığı duygular ve kelimenin zorluk derecesi de her kelime için kamuoyuna açık olarak sunulmalıdır.

(Mukaddime Ve Piyale Ön Sözü'nden Yola Çıkarak Türkçede Duygu Sözlüğü Oluşturulması Üzerine Metin Tabanlı Bir Deneme, Şerif Ali BOZKAPLAN; İbrahim Atakan KUBİLAY; Yasemin KARADEMİRLİDAĞ)