İstanbul Rasathanesinin aletleri

(984-88/1576-80)

I. HALKALI KÜRE

İstanbul Rasathanesi'nin aletleri hakkındaki kitapta Halkalı Küre (zât el-halak), ilk sırada bulunmaktadır. Taşıyıcı vazifesi gören ufuk halkasının büyüklüğü için en az 4 metrelik bir çap önerilmiştir. Ufuk halkası bir yana, bu alet, öncelikle sabit yıldızların koordinatlarını belirlemeye yarayan 6 halkaya sahipti. Büyüklüklerine göre bu halkalar: 1. Hareketsiz olarak kuzey-güney yönünde bulunan meridyen halkası, 2. Hareketli büyük meridyen halkası, 3. Ekliptik halkası, 4. Kolur halkası (Arapça hâmile, «taşıyan»), 5. Ekliptik kutupları boyunca devam eden –son ikisi sağda kesişmektedir ve birbirlerine sağlamca bağlıdır- küçük meridyen halkası ve 6. İki nişangâhla donatılmış enlem halkası, altı çubuk yoluyla aynı büyüklükteki bir temel halkaya bağlıdır. Aletler kitabının verdiği bilgilere göre bu gözlem aracıyla çalışmak için beş kişi gerekmekteydi.

II. DUVAR KADRANI

İstanbul Rasathanesi çerçevesinde Güneş'in ve gezegenlerin enlem çizgisine varış yüksekliklerini bulmak için meridyen yönüne doğru bir duvar kadranı (labina) inşa edilmiştir. Büyüklüğü aşağı yukarı 7 x 7 metre.

III. YILDIZLARIN YÜKSEKLİKLERİNİ VE AZİMUTLARINI BELİRLEMEYE YARAYAN DÜZENEK

Bu düzenek, 1575-1580 yılları arasında İstanbul Rasathanesi için Takiyyeddîn el-Mısrî yönetiminde imal edilmiş aletlerin üçüncüsüdür. Rasathanenin aletler kitabı, Takiyyeddîn'in bunu gerçekleştirirken Şamlı bir astronomun, evvelce Merâga Rasathanesi için yeniden yapılmış ve meşhur astronom İbn eş-Şâtir tarafından (8./14. yüzyıl) kullanılmış olan aletine dayandığı bilgisini vermektedir. Hiç kuşkusuz «Şamlı Astronom» ifadesinde kastedilen Mü'eyyededîn el-'Urdî'dir. İstanbullu astronomlar sahip oldukları modelin çifte kadranını bir yarım daire ile değiştirmişlerdir. Ölçüm düzeneğini taşıyan silindir biçimindeki yapı, yaklaşık 6 metre yüksekliğindeydi. Çapı bildirilmemiştir, fakat yapının yüksekliğine dayanılarak yaklaşık 5 metreyi bulabileceği tahmin edilebilir.

«Azimut ve Yükseklik Aleti» (âle zât es-semt ve-l-irtifâ'), adının da işaret ettiği gibi, yükseklik ve azimutları bulmaya yaramaktaydı. Aletler kitabında özellikle «Merkür ve Venüs'ün problemli konumları»nın gözlemleri vurgulanmıştır.

IV. ÇİFT BACAKLI ALET

İstanbul Rasathanesi'nin aletler kitabında dördüncü sırada sunulan gözlem aracı prensipte, Ptoleme'nin paralaks cetveliyle ilişkili görünüyor. Ama Takiyyeddîn'in ve beraberinde çalışanların Merâga Rasathanesi'nin daha ileri düzeyde geliştirilmiş bir aletine, «Çift Bacaklı Alet»e (el-âle zât eş-şu beteyn), dayanmış oldukları konusunda hiçbir kuşku duyulamaz (bkz. Merâga Rasathanesi aletleri no VII). Elbette çalışma alanı ve yapının boyutları ile şekli Merâga Rasathanesi'nin araçlarından oldukça farklıdır.

Merâga Rasathanesi'nin kiriş cetveli, yapısı bakımından meridyen yönünde hareket eden bir ölçüm düzeneği iken ve bunu müteakiben Güneş ve Ay'ın meridyene girdikleri sırada tepe noktası yüksekliklerini bulmaya hizmet etme hedefini karşı, İstanbul Rasathanesi'nin düzeneği Güneş ve Ay'ın yüksekliklerini belirleme ve paralakslarının ölçümleri bir yana, gece-gündüz yıldızların konumlarını gökyüzünün bütün yönlerinde gözlemlemeyi olanaklı kılmaktaydı. Ayrıca, İstanbul Rasathanesi'nin diğer bütün araçları gibi bu araç da Merâga Rasathanesi'ndeki öncülerinin iki katı büyüklüğündeydi.

Metindeki açıklama ve resimlerden, her iki kiriş cetvelinin, her iki çapraz cetvelle ve her iki dikey cetvelle birlikte, yıldızlı gökyüzü gözlemlerini ufuk düzlemi üzerinde bütün yönlere doğru döndürülebilir şekilde konumlandırdığı görülmektedir. Daha alçak yükseklikteki yıldızların gözlemini sağlayabilmek için bir merdivenden yararlanıyordur. Dönen basamaklı odanın amfi tiyatro gibi şekillendirilmiş olması gerektiği anlaşılmaktadır. Ayrıca, gözlemlerin iki kişi tarafından yapıldığına ve ölçüm sonuçlarının alt tarafta duran diğer bir kişi tarafından kaydedildiğine işaret edilmelidir.

Prof. Dr. Fuat Sezgin