1.MERÂGA

Yaklaşık 450 yılından beri eski Abbasi Rasathanesi'nin bulunduğu Bağdat'ın, m. 1258 yılındaki fethinden sonra Hükümdar Hülagu, bilgin Nasîreddîn et-Tûsî (ö.672/1274)'ye Batı Moğol İmparatorluğu'nun başkenti Merâga'da yeni bir rasathane kurma görevi vermişti. Bir rivayete göre, Merâga'da rasathane kurma fikri Hülagu'nun kardeşi büyük Kaan Möngke'ye dayanmaktadır. Bu önerinin bizzat Nasîreddîn'den çıkmış olması ihtimali ise daha kuvvetli görünmektedir¹. Rasathanenin inşasına 1259 yılına başlanmış olup, ne zaman bitirildiği ise bilinmemektedir. Rasathanenin 1270 yılı civarında, yani Hülagu'nun ölümünden (1265) birkaç yıl sonra çalışmaya başladığı tahmin olunmaktadır.

Bu rasathane, Tebriz'in yaklaşık 80 km. güneyinde ve Urmiye Gölü'nün 29 km. doğusunda bulunuyordu. Rasathane, bir meridyene tam olarak paralel uzanan bir tepe üzerine inşa edilmişti. Harabelerin planını o zamanki bilgilere dayanarak çizmiş olan (yandaki resim) A. Houtum-Schindler'in² bildirdiğine göre, 1880'lerde bu rasathanenin «sadece 4,5 – 5 ayak (yaklaşık 1,5 m.) kalınlığındaki duvar temelleri ve birkaç dairesel moloz yığını görülebilir durumdaydı.»

Houtum-Schindler'e göre Merâga Rasathanesi'nin yatay izdüşümü (1270 civarı).

Bugün biz, 1972, 1973 ve 1976 yıllarında Parviz Vardjavand'ın idaresinde yürütülen kazılar sayesinde rasathanenin yapısı ve ayrıntılı planı hakkında oldukça zengin bilgiye sahip bulunuyoruz³.

Rasathanenin üzerine inşa edildiği tepe günümüzde Raşad Dâgî (Gözlem Dağı) olarak adlandırılmaktadır. Bu tepe, Merâga kentinin son evlerinin yaklaşık 500 m. kuzeyinde bulunmakta ve 512 m. uzunluğunda, 220 m. eninde ve 110 m. yüksekliğindedir.

Kazılar yoluyla görülebilir hale gelen bütün kompleksin bölümlerin Vardjavand tarafından «16 muhtelif bölüm» olarak nitelendirilmiş ve şu şekilde adlandırılmıştır:

1. Doğu-batı ve kuzey-güney duvarları.
2. Rasathanenin merkez kulesi.
3. Beş dairesel bölüm.
4. Dörtgen salon.
5. Kütüphane (?).
6. Konferans salonu.
7. Atölye.
8. Eyvanlı merkezi yapı.
9. Taş kaldırım.
10. Rasathanenin harap olmasından sonraki dönemden kalan taşra yerleşim yeri.

Ayrıca, aşağıdaki ayrıntılar da bilinmektedir Rasathane tepesi 139 m. uzunluğunda ve 1.10 m. genişliğinde bir duvar ile iki bölüme ayrılmıştır.

1) Bütün binaları ve gözlem aletleri için öngörülen mekanları içeren güney bölümü 280 x 220 metrelik bir yüzeye sahiptir.

2) Kuzey bölümü yaklaşık 220 metre uzunluğundadır, eni kuzeye doğru azalmakta ve 220 metre ile 50 metre arasında değişmektedir. Merkezi kule 28 metre çapındadır. Kule içerisinde kurulmuş sekstanttan ve karşılıklı inşa edilmiş merdivenlerden sadece 5,55 metrelik bir bölüm geriye kalmıştır. Bu kalıntı kısım elbette, bu sekstantın Rey ve Semerkant rasathanelerinin aksine, kısmen yer altına yerleştirilmediğini belirgin kılmaktadır. Yarıçapı muhtemelen 10 ila 12 metre arasında bir büyüklüğe sahipti.

Daire biçimindeki diğer beş temel, astronomik gözlemlerin halkalı küre, duvar kadranı, gündönümü halkası veya ekinoksal halka gibi özel büyük aletlerle yapıldığı silindir kulelerin kalıntılarına işaret ediyor görünmektedir. Geriye kalan izler ayrıca, tarihsel kaynakların bildirdiği bir kütüphanenin temeline işaret etmektedir.

Merkezi kulede sekstantın her iki yanında bulunan yerler muhtemelen çalışma odaları ve astronomların barındıkları meskenlerdir.

P. Vardjavand'ın Rapport preliminaire sur les fouilles de l'observatoire de Marâqe adlı eserinden fotoğraflar:

Merkezi kuleden geriye kalanlar

Merâga Rasathanesi'nin bulunduğu tepenin havadan çekilmiş fotoğrafı

Rasathanenin tepesinin ovadan görünüşü.

Rasathane kompleksinin yatay izdüşümü, düzenlenmiş.

Merkezi kulenin sekstantla birlikte yatay izdüşümü.

Muhtemelen özel büyük aletlerle yapılacak gözlemler için ön görülmüş daha küçük beş kulenin temelleri.

Kulenin ortasında bulunan sekstantın kalıntıları, kuzey yönü.

Sekstanttan geriye kalanlar, güney yönü.

Tahmin edilen kütüphanenin yatay izdüşümü.

Tahmin edilen kütüphane binasının temel duvarları.

MERÂGA RASATHANESİ MERKEZ KULESİNDEKİ BÜYÜK SEKSTANT'IN REKONSTRUKSİYONU

Orijinal binanın kalıntılarına dayanarak: Kule çapı: 28 m., yarıçap yaklaşık 10-12 m.

Modelimiz: Ahşap, astarlanmış. Çap: 50 cm. Ölçek: 1:56. Kaide 80 x 80 cm. (Envanter No: A 5.05)

Nasîreddîn et-Tûsî'nin yanı sıra rasathanede çalışmış diğer astronomlar şunlardır: Muhyiddîn b. Ebî eş-Şükr el-Magrîbî, Mü'eyyededîn el-Urdî, Esîreddin el-Ebherî, Necmeddîn Debîrân ve Fahreddîn el-Hîlâtî⁴.

Bu ekolün astronomi alanındaki faaliyetlerinden birisi de Zîc-Îlhânî adlı yeni bir astronomik çizelgedir. Bu çalışmada sadece o zamanın bilinen gözlem sonuçları değil, aynı zamanda Merâga civarındaki yerlerin düzeltilmiş enlem ve boylam dereceleri de kaydedilmiştir. Matematiksel coğrafya tarihi bakımından çok önemli olan bu rasathanede, görünen o ki, iki büyük astronom; İslam dünyasının doğusundan Nasîreddîn et-Tûsî ve batısından Muhyiddîn b. Ebî eş-Şükr el-Magrîbî, sıkı bir işbirliği içinde çalışarak, Bağdat'tan geçen sıfır meridyeninden hareketle hesaplanan doğu boylam dereceleri ile Toledo'nun 28°30 ̍batısına kaydırılmış sıfır meridyeninden itibaren hesaplanan batı boylam derecelerini bir bütün oluşturacak şekilde birleştirmeyi başarmışlardır⁵.

Merâga Rasathanesi için imal edilmiş aletler, astronominin ilerleyen dönemlerdeki gelişimini derin ve sürekli biçimde etkilemiştir. Daha Şam'dayken astronomi aletlerinin inşasında adını duyurmuş olan Mü'eyyededîn el-Urdî'nin buraya kazandırılabilmesi çok büyük bir şans olmuştur.

Nasîreddîn et-Tûsî (ö. 672/1274)'nin çalışma ekibi, Tansûknâmme-i Îlhânî'de bulunan bir minyatürde, yazma British Library, Or. 3222, fol. 105a.

Merâga Rasathanesi'nin aletlerinin, Mü'eyyededîn el-Urdî'nin oğlu Muhammed tarafından imal edilmiş gök küresi hariç, maalesef hiçbir kalıntısı bilinmemektedir. Fakat şu bakımdan şanslıyız ki, Mü'eyyededîn'in yazdığı ve bize çok sayıdaki nüshasıyla ulaşan eserindeki ayrıntılı betimlemeleri sayesinde orada bulunan aletleri zihnimizde yeniden canlandırmamız ve rekonstrüksiyonlarını yapmamız mümkün oluyor.

Mü'eyyidedîn el-Urdî on tane alet tanımlamış ve bunlardan üçünün kendi buluşu olduğunu vurgulamıştır. Bunlar: «Çift Kadranlı Alet» (No. VI), «Çift Bacaklı Alet» (No: VII) ve «Mükemmel Alet» (No: X). Bu aletlerden bazıları, Tycho Brahe'nin üç yüzyıl sonra Hven adasındaki rasathanesi için inşa ettiği aletlere model olarak karşımıza çıkıyorlarsa buna şaşmamalıyız.

Merâga Rasathanesi'ni Avrupa'nın çok erken bir dönemde tanımış olması gerektiği hiç kuşku duymadan kabul edilebilir. Merâga Rasathanesi'nin gök küresi orijinalinin 1562 yılından önce Avrupa'ya ulaşmış ve o zamandan beri Dresden'de muhafaza edilmiş olması bu bağlamda önemlidir.

Prof. Dr. Fuat Sezgin, İslam Uygarlığında Astronomi, Coğrafya ve Denizcilik, Boyut Yayıncılık, s. 36-41.

KAYNAKLAR:

¹ : Sayılı, A.: The Observatory in Islam, adı geçen yer ve tarih, s. 190.

² : Reisen im nordwestlichen Persien 1880-82, Zeitschrift der Gesellschaft für Erdkunde (Berlin) 18/1833/320-344, özellikle s. 338 ve Levha No. 6; Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu Marâgha nach den Mitteilungen von al-Urdî, Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietat zu Erlangen 60/1928/15-126, özellikle s. 116 (Tekrarbasım: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 51, Frankfurt 1998, s. 81-192, özellikle s. 182).

³ : Vardjavand, P.: Rapport preliminaire sur les fouilles de l'observatoire de Marâqe, Le monde iranien et l'Islam. Societes et cultures içerisinde, Cilt 3, Paris: Societe d'histoire de l'Orient 1975, s. 119-124 ve 5 Levha; aynı yazar: La decouverte archeologique du complexe scientifique de l'observatoire de Maraqe, International Symposium on the Observatories in Islam içerisinde, 19-23 Eylül 1977, ed. Dizer, M.: Istanbul 1980, s. 143-163.

⁴ : Mü'eyyeddîn el-Urdî hariç Rükneddîn b. Şerefeddîn el-Âmulî'nin adları Zîc-i Câmi-i Sa'îdî'de verilmiştir, bkz. Sayılı, A.: The Observatory in Islam, adı geçen yer ve tarih, s. 212.

⁵ : Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 177ff.