Bir doktora eğitimi nasıl olur?

2005 yılında Moskova'da düzenlenen The Permanent International Altaistic Conference (PIAC) toplantısında Altay dilleri ve müzikleri üzerine araştırmalar yapan Roger Finch ile tanışmıştım. O günden sonra Finch ile irtibatımız devam etti. Geçen hafta (7 Ekim 2019) da bu ABD'li bilim adamı vefat etti ve 12 Ekim 2019'da toprağa verildi.

Türkiye'de sadece alanda çalışanların tanıdıkları bu titiz ve gayretli ilim adamını ve yaptıklarını daha iyi anlayabilmek için sanırım onun yaşam öyküsünü, özellikle doktora eğitimini kısaca aktarmak yerinde olacak.

Türkçeye olan ilgisi lisede iken başlıyor

Finch'in lisede iken Latinceyi keşfetmesi Avrupa dilleriyle ilgilenmesine yol açar. Bu ilgi sayesinde İtalyanca ve Fransızca öğrenmeye başlar. Sınıf arkadaşları lisede diğer derslerle meşgul olurken o dil öğrenmeye heves eder. Fırsat buldukça halk kütüphanesine gider ve zaman zaman çoğunlukla birbirine benzeyen farklı diller hakkındaki merakını gidermek için kimi yeni dillerin gramer kitaplarını alır, inceler. Bunlar genellikle Avrupa dilleridir. Bir keresinde Fin ve Macar dillerini inceler ve bu dillerin diğer Avrupa dillerinden farklı olduğunu görür. Bu onu Türkçe öğrenmeye götürecek yolun kapısı olur. Türkçe, Finch için çoğu Avrupa dilinden (Fin ve Macar dilleri arasındaki kimi benzerliklerine rağmen) sadece yapısal olarak farklı değil, aynı zamanda egzotiktir de. Küçük kız kardeşi onun bazı Türkçe kelimeleri garip şekilde telaffuz ettiğini ve günün birinde Türkiye'ye gideceğini söylediğini yıllar sonra kendisine hatırlatacaktır. Onun Türkçeye olan ilgisi onu doktorada Uygur Türkçesi bir metin çalışmaya sevk edecektir.

Önce müzikoloji sonra Altayistik

Finch liseyi bitirdikten sonra, müzik teorisi ve beste üzerinde çalışmayı düşünür ve yeterince para biriktirdikten sonra The George Washington Üniversitesi'nde Müzik Teorisi tahsili yapar ve 1968'de buradan mezun olur.

O sıralar, üniversitede müzik hocası olmak için doktora yapmayı düşünmektedir, ancak, bir çalgı aleti eğitimi vermeden (kendisini bu dersi verecek kadar yetkin görmez) sadece müzik teorisi dersleri vermenin mümkün olmadığını söyleyen bazı müzik hocası arkadaşlarının tavsiyesiyle öğrenimini o yıllarda çok 'yeni' bir konu olan dilbilime çevirmeye karar verir.

Dilbilimde doktoraya başlar

Finch, Harvard Üniversitesi'nin The Linguistics Department'a kabul edilir. Dilbilim bölümünde geçen iki yılın ardından ilgilendiği Altay dillerini iyice öğrenebilmek için çok uzun bir süre orada kalınması gerektiğinin farkına varır ve danışmanı Omelian Pritsak'ın (1919–1994) tavsiyesiyle aynı üniversitenin Yakın Doğu Dilleri ve Edebiyatları (Department of Near Eastern Languages and Literatures) bölümüne geçer. Burada Orta Asya araştırmaları ve Altay kavimlerinin dilleri ve kültürlerinin mukayesesi üzerinde yoğunlaşır.

Roger Finch, Yakın Doğu Dilleri ve Edebiyatları bölümünün bir doktora öğrencisi olarak Arapça da öğrenir. Finch, Orta Asya dilleri ve Çince uzmanı olan Joseph F. Fletcher'den (1935-1984) de Mançu dili dersleri alır. Bölümün meşhur Türk hocası Şinasi Tekin'den (1933–2004) Uygurca dersleri alır ve Tekin, Finch'i Moğolca çalışmaya yönlendirir. Çünkü birçok Uygurca kelime Klasik Moğolcada (özellikle Budist metinlerinde) korunmuştu. Böylece devrinin en büyük Moğol tarihçisi Francis Woodman Cleaves'le (1911–1995) birlikte Moğolca çalışmaya başlar. Cleaves'in bir tarihçi olmasına rağmen onunla Moğolca Budist metinlerini okur. Bunun üzerine Cleaves, ihtisası Tibet dilleri ve Budizm olan Prof. Masatoshi Nagatomi'yi (1926–2000) birlikte çalışmak üzere Harvard'a davet eder. Çünkü Budist Moğolca Tibetçeden çıkmış bir türdür ve orijinal Tibetçenin ne olduğu bilinmeden gerçekten anlaşılamaz. Doktora tez konusu olarak Çinceden (daha önce de Sanskritçeden) tercüme edilmiş olan Altun Yaruk adlı uzun Budist sutrasından bir bölüm seçer ve 1977 yılında tamamlar.

Finch tezinde farklı tercümeleri karşılaştırabilmek için Çince ve Sanskritçe'nin ikisini birden çalışmaya başlar. Sanskritçe > Çince > Uygurca ve Sanskritçe (muhtemelen >Çince) > Tibetçe > Moğolca. Finch, aynı zamanda atıfta bulunmak ve farklılıkları açıklamaya çalışmak için Saka Hotencesine (bir Doğu İran dili) tercüme edilmiş kimi Sutra tercümeleri üzerinde de çalışır. Bütün bunlar doğal olarak çok zaman alır.

Bizde doktora yapmak

Finch'in doktora yaparken öğrendiği dillere dikkat eder misiniz? Zaten Avrupa dillerini lisede ve üniversitede iken öğrenmiş. Doktora yaparken de sekiz dil daha öğreniyor. Altun Yaruk on kitaptan oluşuyor ve her biri hakkında bizde tezler yapıldı. Sanskritçeden Çinceye, Çinceden de Uygurcaya çevrilen bu eseri çalışmak için ilgili tüm dilleri öğreten bu sistemi tanıyınca ne kadar üzüldüğümü anlatamam.

Doktora tez konum Mesnevi şerhi idi ve Farsçamı fakültede öğrendiklerimin yanı sıra geliştirmek ve konuşmak için İran'a gitmek istedim. Hatta burs da buldum. Ancak kendisinden izin almak zorunda olduğum yönetici, ne işin var İran'da, Farsçayı burada da öğrenirsin, dedi ve beni göndermedi. Aynı yönetici üç aylık burs ile İngiltere'ye gittiğimde burs veren vakıf üç ay daha uzatmayı teklif etti ve ben de hemen iznimi uzatmak için yazdığımda beni tehdit etmiş ve "bir gün gecikirsen hakkında soruşturma başlatırım ve kapının önüne koyarım" demişti. Oysa benimle gidenlerin süresi uzatılmıştı.

Siz söyleyin şimdi, bir tarafta dil öğrenmek için konuşulan ülkeye gönderen sistem, diğer taraftan bir yere gitmesine izin verilmeyen sistem, ikisinde yetişen akademisyenler bir olur mu? Benim zamanımdan bu zamana değişen pek bir şey olmadı maalesef.

Bu vesile ile Roger Finch'i hürmetle yad ediyorum ve huzur içinde uyumasını diliyorum.

İsmail Güleç