Bilgelikten felsefeye (I)

Ünü Eskiçağ Ege medeniyetinin erken devirlerine değin geri götürülebilen Delfos kehânetlerinden "kendini tanı!" şiarı, kişiyi özünü keşfetmeğe çıkarılmış çağrıdır. Bilinçlenme ile bilgilenme birbirlerini tamamlayan iki aksi kutuptur. Bilgelikte bu ikisinden birincisi ağırlık taşır. Dışa uzanmak, içerinin anlaşılmasından geçer. Ancak, içerinin gelişmesi, dışa açılmadan olmaz.

3. Bilinçlenme, yaşamanın bağrında gerçekleş/tiril/ir. Dünyaya geldikten sonra toplum çevresinde insanın tâbi tutulduğu sürec eğitimdir. Bu, o, yaşadığı sürece sürer gider. Yaşayarak öğrenme olayı diye tarif edebileceğimiz eğitim, bilinçlenmenin, giderek özbilinçlenmenin devingenidir (Y^Fr dynamo). Bu cümleden olmak üzre, bilgilenmenin de başlatıcısı ve yürütücüsü olmak durumundadır.

İstidâdı olanın bilgelik cevheri, eğitim yoluyla işlenip ortaya çıkarılır. Bu işin mekânıysa, İslâm medeniyetinde tekke yahut dergâhtır. Özge kültür çevrelerinde bilgelenme-yerinin adı ile uygulanan yöntemler değişir; fakat öz aynıdır: Yaşanarak öğrenme - yaşayarak-yaşatarak öğretme.

4. Bilinçlenmeden farklı olarak bilgilenme, eğitim yerine öğrenim yoluyla gerçekleştirilir. Bilgi, cüzlerin, şeylerin duyumlanıp algılanmasıyla başlayan süreçtir. Burada sezgiye yer yoktur. Bilgeliğin bütüncül bilinç-durumu, yaşanır; yaşanarak aktarılır. Aktaran —mürşit— ile aktarılan —mürit/tilmiz—, yaşantı-berâberliğinde (Alm Erlebnisgemeinschaft) buluşurlar. Yaşantı-ortaklığında bildirişme, duygu akışıyla kendini gösterir. Karşılıklı duygu akışına duygudaşlık (Y^Fr sympathie) denir. Duygudaşlıkta 'resim' bütünlük hâlinde görülür. 'Senin hâlini' 'benleştirmek'tir.

Kişi, kadın-doğum uzmanı olabilir. Kadın hastalıklarını, doğurma sürecini yetkince bilebilir. Gel gör ki, doğurmamışsa, doğuranın hâlinden anlayamaz. Doğurmuş olan, ister kadın-doğum uzmanı olsun, ister olmasın, doğuranla duygudaşlık kurabilir, doğuranın hâlinden anlar. Oysa 'şey'e eğilen, onu sezmeğe, anlamağa çalışmaz. Zirâ 'şey'in sezilecek tarafı yoktur. Onu cüziliğinde irdeleyip inceler. 'Sezme' öğrenilmez, eğitim yoluyla 'bilinir'.

'Şey'in, aklı başında herkese açık çeşidi 'varolan'dır. Bu, her şeyden önce zaman ile mekân boyutlarında yer alır. İster cisim, ister sıvı, isterse hava (gaz) hâlinde bulunsun, 'varolan', ene, boya, derinliğe yahut en azından bu boyutlardan birine mâliktir. Belli bir 'varolan'ı belirli özellikleriyle ele alıp benzerleriyle karşılaştırarak inceleyiş, Miletos merkez olmak üzre, Eskiçağ Batı Anadolunun İyonya denilmiş bölgesinde gelenekleşip kurumlaşmıştır. Aristoteles'in, fisi-ologoslar, yani 'doğa araştırmacıları' diye adlandırdığı bahsi geçen gelenek mensûpları, 'varolan'ı, olduğu gibi, görmeğe çabalamışlardır. Çağımızda bu tutum, 'positivlik' biçiminde deyimlendirilmektedir. Positiv, Latincede 'koymak' anlamına gelen ponere mastarının geçmiş zamanı ifâde eden positustan türetilmiştir. Böylelikle positiv, bir varolanın ortada olduğu, durduğu gibi dille yansıtılması, aktarılması, tasvîr olunması anlamındadır. Batı Anadoluda M.Ö. 600'ların sonu ile 500'lerin başlarında ortaya çıkan bahis konusu tavrın açık örneği, canlıların araştırılması ile tıpta görülmüştür: Istanköylü Hippokrates (460 - 370) ve okulu.

İyonya Miletos geleneğinde varolanın kendisi ele alınırken yine aynı tarihlerde zuhûr eden bir başkası onun dile getirilme hünerini (Fr&İng technique) incelemeğe koyulmuştur. Öteki gelenek, cedeli/dialektiği felsefe yapmanın yöntemi olarak kabul eden safsatacılıktır (Y^Fr sophisme).

Bilgelikten felsefeye geçiş döneminin başına Miletoslu Thales'i (625 - 547) yerleştirmek âdetten olan geometriyi icâd etmiştir. Geometri, bilimlere ana örnek oluşturmuştur. Bundan dolayı Eflâtun, kurduğu ve tarihte yükseköğretim kurumuna öncülük eden Akademiasındaki dershânesinin kapısına "geometriden nasîpsiz olan buraya girmesin"^[iv] ibâresini yazdırmıştır.

Varlık belirlenimi^[v] itibâriyle genel ve müphem 'şey'den (Y to khrema) cüzî ve belirgin olan 'varolan'ı (Y to on) çekip gün ışığına çıkaran İyonya'nın fisiologları, buluşlarını felsefî yöntemle, yanî dialektik çerçevede değerlendirip işlememişlerdir. Fisiologların buluşunu öz zemininden uzaklaştırarak değerlendirip işleyenler, Safsatacılardır. "Zemininden uzaklaştırarak" deyişimizle ne kastediyoruz? Safsatacılar, bizim 'şey' diye tercüme ettiğimiz khremayı yerli yerine oturtarak kullanmışlardır. Khrema, haddizâtında Fisiologların değerden-bağımsız-şeylerinin tersine, Safsatacıların kullandıkları anlama uygundur. Khrema, nitekim 'kullanım değeri olan şey' demektir. Bu bağlamda para, pul, mal, mülk, ticârî metâ anlamlarına dahî gelir. Yunancanın "kreissön khrematön" ("paradan üstün", yanî "parayla, rüşvet yoluyla satınalınamayan") deyişi, khremayla ilgili az önceki iddiayı kanıtlamaktadır. Safsatacılar, khremayı işte bahse konu aslî anlamında kullanmışlardır. Nerede? Fisiologların tersine, doğa araştırmaları bağlamında değil. Birey ile toplum bâbında insanı ele alırlarken khremaya başvurmuşlardır. Burada 'şey' olan 'birey' (Y idiötes), yarar uman varlıktır. O hâlde khrema yarar anlamını da taşıyan to pragmayla örtüşür.

5. İnsan, 'değer-atfeden varlık'tır. 'Değer-atfetme'yle oluşan 'inanç'tır. Şu durumda insan, inanç (Y he pistis) çerçevesinde varolabilir ancak. 'Değer- atfediş'ler, demekki 'inanç'lar, Safsatacıların çoğuna kalırsa, 'yarar'a dönüklükleri nisbetinde yaşatırlar. Yaşattıkları ölçüde görenekleşip (to patrion) örfleşirler. Yararı görülmeyenlerse, terkolunup 'maşerî hâfıza'dan^[vi] silinirler, demekki inanc olma değerini yitirirler.

'Değer-atfediş'lerin 'yarara-dönük' olup olmadıkları nasıl tesbit olunabilir? 'Yaşatma-yetileri'ne^[vii] bakılarak. 'Değer-atfediş'in 'yaşatma-yetisi' yahut daha kısa bir söyleyişle 'yaşatırlığ'ı kişiden kişiye değişmezmi? Bunu anlamak amacıyla değer-atfedişlerin kişiden kişiye gösterdikleri 'yarar-dağılımı'na bakmak yeter. Bunun içinse, bireyleri teker teker sorgulayıp incelemek lazım. Özge bir ifâdeyle fisiologların insan-olmayan varolanları ele alışlarının yöntemce benzerini Safsatacılar kişilere uygulamağa koyulmuşlardır. Sonuçta 'yarar', dolayısıyla yaşatma-yetisi açısından en geniş ortak payda gösteren inanışlar, geçerakca kabul olunmuşlardır. Alışılagelinmiş bilgelikten kökten ayrılan bu kanâatı, günümüzde yaygın siyâsî bir deyim olan halkcılık (Fr populisme) olarak niteleyebiliriz. Olageldiği çağ itibâriyle yeryüzü çapında eşi menendi bulunmamakla berâber, sözünü ettiğimiz vaka, Ege dünyasında başka bir sürece koşut yürümesinden ötürü, şaşırtıcı değildir. Bahsi geçen medeniyet âleminde Fisiologlar ile Safsatacıların ve yine İyonyanın ürünü Efesli Herakleitos ve Elealıların çabalarıyla yeşeren felsefe-bilim oluşumuna koşut siyâset, iktisât ile sanat süreçlerine tanık olunur. Sözünü ettiğimiz âlem, mütecânis bir manzara arzetmez. Haddizâtında Ege medeniyetine ilişkin görünümün, yuvarlak hesap, yüzde seksen payı Atina ile müttefiklerine düşmektedir. Atinada M.Ö. 500'lerin başlarından itibâren erkek vatandaşların irâdesine —demek, kadınlar ile köleler denklemin dışında tutulmuşlardır— dayalı siyâsî nizâm, serbest teşebbüs ve mal ile para esâslı sermâye birikimine yaslanmış iktisât düzeni,^[viii] felsefe-bilimle iç içe serpilip gelişmişlerdir. Batı Anadoluda, Güney İtalyada, Sicilya ile Atinada toplumun bir kesimi yüksek hayat seviyesine ulaşıp da maişetini el emeğiyle temin mecbûriyetinden kurtulunca ortaya 'keyfince vakit geçirme' (Y he shkole) imkânı doğmuştur. Bahis konusu imkânı çoğunluk, kumar, içki, zinâ, eğlence, siyâsî atışmalar ile çekişmeler ve yarışmacı sporlar çeşidinden 'boş' etkinlikler yönünde kullanırken, bir avuc adam da kendini sanat etkinliklerine adamış; merâk sâikiyle keşîf gezilerine (he kataskopeusis) çıkmış, öğrenmeye,^[ix] araştırma (Y he historia, he zetesis) ile incelemeye yönelmiştir.

Ne işle meşğûl olurlarsa olsunlar, bütün vatandaşlar doğrudan doğruya siyâset ile hukuka katılmıştır. Askerlik hizmetiyle birlikte siyâset —seçme ile seçilme— ve hukuk meselelerine katılmak vatandaşlık ödeviydi; bundan kaçınılamazdı. Atinalı hak - ödev denkleminin bilincinde vatandaştır. Nasıl İlkçağda Israil müşrikler denizinde Allah inancını taşıyanların adacığıydıysa, Atina yine o çağlarda okuyan, yazan, arayan, araştıran, sorgulayan, tâcir, şehirleşmiş mülkî (Fr civil) vatandaşlar topluluğunun tek örneğiydi. Bu okuyan, yazan, arayan, araştıran, sorgulayan, kıvrak zekâlı doğaötesi inanışa kayıtsız kalan şehirleşmiş (Y asti- kos) mülkî vatandaş (demotikos), sofistikos adam, yanî homme sophistiquedir. Bu adamın başta gelen özelliği, istipdâda (Y he türannis) karşı olması, rekâbetkeşliği, merâkı ile tartışma şevkiydi. Evlerin selâmlığından (ho andrön) pazar yerine (he agora) varıncaya dek her köşe bucak tartışmaya uygun görülmüştür.

Benzerini ancak yaklaşık bin altı yüz yıl sonra 1500'lerin sonu, 1600 ile 1700'ler Fransasında, İtalyasında, Felemenki ile İngilteresinde görebileceğimiz ve tasvîri kitabın ileriki bölümünde sunulacak, doğallıktan uzak, kentleşmiş, incelmiş şehirli nüfus belirmiştir. M.Ö. Altıncı yüzyıldan itibâren kentleşen Atinadan çok önce Sümerlilerin Uru, Uruku, Eridusu, Lagaşı; Asurluların Ninovası; Anadoluda Hititlerin Hatuşaşı; Mısırın Memfisi, Tebesi; Meksikada Toltekler ile Azteklerin Teotihuakanı ile Tenoştiklanı; İnkaların Maçu Piççusu ile Kuzkosu; Arî-öncesi Hindin Mohenjo-Darosu gibi, yeryüzünün özge yörelerinde şehirleşmiş yerleşim merkezleriyle karşılaşılmıştır. Ne var ki, Atina ile ona koşut gelişen kimi Yunanca konuşan devlette, tarihte öncesi bulunmayan, bir toplum sınıfı ortaya çıkmıştır. Yeniçağ dindışı Batı Avrupa ile takipcisi Çağdaş küresel İngiliz-Yahudî medeniyetlerinin omurgasını oluşturan kentsoylu sınıfın ufak boyuttaki ilkörneğini (Y ^Fr&İng prototype) Atina Yunanında görüyoruz. Doğan felsefe-bilimin yanında, 'şehirleşmiş kentsoylu'^[x] Atina Yunanında daha hangi özgün olaylar ile kurumlar belirmektedir? Bir çırpıda sayabileceklerimiz şunlardır: Vatandaşlık ile halkidâresine dayalı siyâsî nizâm;^[xi] bankacılık ile tefecilik (he trapeziteia) çeşidinden mâlî kurumların yer aldığı serbest teşebbüse dayanan iktisât; yarışmacılık esâslı idmân (spor); tiyatro neviinden seyirlik olana ve anlatıya temellenmiş sanat. Son andığımız husus, Atina ile Eskiçağ Ege medeniyetinin benzer kültür çevrelerinde büyük bir ağırlık taşır.

6. Değişik kültür çevrelerinde duyguların dile getirilişi de farklı olmuştur. Kimilerinde bu, hikâyeyle, diğerlerinde nâğme (müzik) ve raksla, başkalarında şiirle olmuştur. Atina esâslı Eskiçağ Ege medeniyetinde saydıklarımızın tümü harmanlanmış, bu harmana, bir de, 'vucut hareketleri'^[xii] ile değişik 'yüz ifâdeleri'^[xiii] eklenerek seyircilerle çevrili ve sahne denilen bir düzlemde icrâa olunan 'oyun sanatı' (Y to theatron)^[xiv]) ortaya çıkmıştır. Çin, Hint, Aztek ile

Maya gibi, değişik büyük medeniyetlerde benzerini gördüğümüz söz konusu olay, Yunanda farklı bir mecrâya yönelmiştir. İbâdetle bağı gevşeyip özellikle M.Ö. Beşinci yüzyıldan sonra özerkleşmiştir. Duyguların tümcü (Y holos) ifâdesinden gayrı bir manâ ile maksat taşımayan söz konusu olay sanattır. Vucut hareketleri ile yüz ifâdelerini de kapsayan bu tümel (sümpas) sanat türü, tiyatrodur. Şu durumda gerek sanat gerekse bir sanat olayı olarak tiyatro, bidâyetteki dinî rengini yitirerek dünyevîleşmiştir. Kişinin kendi iç âlemini, insanlarla ilişkisini ve dünyaya bakışını ortaya çıkarma çabasını izhâr etmiştir. Böylelikle Yunanda yaşama felsefesi boyutlarını üstlenen bilgelik, önünde sonunda edebiyat, bâhusus tiyatro kisvesiyle karşımıza çıkmıştır. Fisiologların canlı-olmayan; Hippokratescilerin de canlı olan doğayı; Safsatacılarınsa, toplumsallaşıp siyâsîleşmek zorunda kalan bireyi sıklet merkezi kılmalarına karşılık, tiyatroculuk kılığında karşımıza çıkan yaşama felsefesinde konu, hayatın anlamı ile öneminin deşilmesidir. Çin, Hint ile İran gibi, büyük medeniyet çevrelerinin dinleriyle karşılaştırıldığında öncelikle bâtınî tarafı pek cılız kalan Yunanın köptanrılı dini, felsefenin etkisi altında ahlâkî mülâhazalarla git gide derinleştirilen bir hayat telâkkîsini taşıyamaz olmuştur.

Ş. Teoman Duralı'nın, Dergah Yayınları'nca yayınlanan 'Sorun Nedir' isimli kitabından alıntılanmıştır.