Akıllı sözleşmeler (smart contracts) ve helal ekonomi

Akıllı sözleşme "bir sözleşmenin şartlarını ve hükümlerini insan müdahalesine ihtiyaç duymadan yerine getiren bilgisayarla işletilen bir işlem protokolü" olarak tanımlanmıştır. Akıllı sözleşme fikri, ilk defa Nick Szabo tarafından 1993 yılında ortaya atılmıştır. Ancak blokzincir teknolojisi ortaya çıkmadan önce teknik olarak mümkün görünmüyordu. Arapça literatürde el-'ukûdü'z-zekiyye [ing. smart contract] olarak anılan bu teknolojinin İslam ekonomisi alanına büyük katkılar sunması beklenmektedir.

Blokzincir teknolojisinin gelişimi sonucu ortaya çıkan akıllı sözleşmeler bu zincirin gelişimine ve yaygınlaşmasına da katkıda bulunarak, ikinci nesil Blokzincir 2.0 teknolojisinin oluşmasını sağlamıştır. Akıllı sözleşmeler, güvenilir bir ortamda merkezi denetim olmadan bir dizi olayın yürütülmesi için uzlaşma protokollerini kullanan blokzincir sistemleri üzerinde çalışan bir programın parçalarıdır. Akıllı sözleşmeler, oluşturulduktan sonra izlenmeye gerek duymadan otomatik olarak çalışan, olay odaklı programlardır. Günümüzde akıllı sözleşmelerin geliştirilmesine imkân veren en önemli blokzincir uygulaması Ethereum'dur. Endüstri 4.0 kapsamındaki gelişmeler çerçevesinde Blokzincir tabanlı akıllı ev, akıllı şehir ve akıllı taşımacılık gibi konularda çalışmalar yapılmaktadır.

Akıllı sözleşmelerin çalışma biçimine şu örnek verilebilir. Örneğin Burak'ın Ahmet'e para gönderdiği her senaryoda bu paranın yarısının otomatik olarak Can'a gönderildiği bir sözleşme kurgulanıp bu senaryo akıllı sözleşme haline getirilip kayıt altına alınır. Burak'tan Ahmet'e gönderilen her para otomatik olarak kodu tetikler ve bu paranın yarısı Can'a gönderilir. Bu süreç daha karmaşıklaştırılabilir ve işlevsel hale getirilebilir.

Blokzincirde her kullanıcının bir genel (public), bir de özel (private) anahtarı bulunmaktadır. Gizli tutulan özel anahtar işlemleri imzalamak için kullanılmaktadır. Dijital olarak imzalanan işlemler tüm blokzincir ağında yayınlanır. Bunu da bir örnekle şöyle anlatabiliriz: Ahmet aracını akıllı bir anahtarla kilitlenmiş olan garaja bırakır. Aracın 13849Z no.lu kendine mahsus kamuya açık adresi mevcuttur. Ahmet aracını satmak ister. Kendisini 77382 no.lu kamuya açık anahtarla (puplic key) tanıtır ve sözleşmenin koşullarını belirlemek için bir akıllı sözleşme kullanır; bu sözleşmeyi de kendisi özel anahtarıyla (private key) imzalar. Akıllı sözleşmede (contract) şöyle yazar: Eğer 757382 no.lu hesabıma 20.000 TL gönderilirse, 13849Z numaralı aracı otomatik olarak devret ve göndericiye ulaşım imkânı tanı! Cem ise araç satın almak istemektedir. Ahmet'in aracını internette görür ve kendi özel anahtarıyla (389157 no.lu private key) 20.000 TL'yi Ahmet'in blokzincir adresine (77382 no.lu) gönderir. Akıllı sözleşme, blokzincir ağına katılan herkes tarafından Ahmet'in aracın sahibi olup olmadığı ve Cem'in yeterli para gönderip göndermediğini denetler. Ağ, bütün şartların yerine getirildiğini tasdik ederse Cem otomatik olarak aracın akıllı anahtarına ulaşım için gerekli kodu alır. Blokzincirde Cem aracın yeni sahibi olarak kaydedilir ve 20.000 TL Ahmet'in hesabına gönderilir. Cem ise özel anahtarıyla aracın akıllı anahtarını açar ve aracını alır.

Elektrik, doğalgaz, su, telefon vb. temel ihtiyaç niteliğindeki mal ve hizmetleri konu edinen katılmalı/iltihâki sözleşmelerin bu teknoloji sayesinde akıllı hale getirilmesi imkân dâhilindedir. Üretici firma, dağıtım şirketi ve tüketici bu yolla fiziki bir temas olmadan abonelik işlemleri ve aylık tüketim bedelinin tahsil edilmesi gibi işlemler bu teknoloji sayesinde daha hızlı, güvenilir ve şeffaf biçimde gerçekleştirebilir. Hatta dağıtım şirketleri aradan çıkarılarak üretici firma ile tüketicilerin doğrudan sözleşme yapma olanağı da mümkün hale gelebilir. Hesap açma, kredi başvurusu gibi bankacılık işlemlerinin de bu teknolojiye dayalı olarak hızlı ve güvenilir şekilde yapılabileceği ön görülmektedir. Daha birçok alanda uygulanabilirliği olan akıllı sözleşmeler sayesinde belirli faaliyetlerin otomatik hale getirilmesi mümkün olmaktadır.

Akıllı sözleşmelerin başlıca özellikleri şunlardır: İşlemler oldukça hızlı yapılır. En karışık sözleşmeler dahi kolay hale getirilir. İşlemin ancak şartları gerçekleşince tamamlanacağını garanti eder. Yüksek güvenilirlikte ve düşük maliyetli işlem olanağı sağlar. Bu olumlu özelliklerin yanı sıra birtakım riskleri ve olumsuz sayılabilecek özellikleri de söz konusudur. Bunların ilki henüz resmi makamlarca tanınmadığından akıllı sözleşmelerden doğan anlaşmazlıklar yargıya taşınamaz. Yine geri dönüş imkânı bulunmadığından sözleşmeden cayma (ikâle) imkânı yoktur. Düşük bir ihtimal olsa da bir akıllı sözleşmede program kodları hatalı girilebilir. Bu durumda sözleşmeden doğan haklar ve borçlar karışabilir ve böylece tarafların büyük zararlara uğraması söz konusu olabilir. Çünkü akıllı sözleşmeler otomatik olarak gerçekleştikten sonra geri dönme veya düzenleme yapma imkânı yoktur. Tarafların gerçek kimliği gizli olduğundan herhangi bir hatanın düzeltilmesi için tarafların birbirini bulamaz. Devletler açısından bakıldığında harç ve vergi gibi gelir kayıplarına yol açmaktadır. Bu risklerin bir kısmı yeni gelişmelerle ortadan kalkacak gibi görünmektedir.

Blokzincir veri yapısı içerisinde yazılım dili ile oluşturulan akıllı sözleşmelerle faizsiz ticari işlemler ve faizsiz finansal uygulamalar yapılması mümkündür. Örneğin İslam iktisadının temel ilkelerine göre düzenlenmiş akitler bilgisayar diline dönüştürülerek dağıtık sisteme kaydedilir. Bu yolla şeffaf anonim ortaklıklar tesis edilebilir. Ayrıca sivil toplum faaliyetlerindeki şeffaflık sorunu ile yardımların dağıtım masrafları konusunda akıllı sözleşmeler oldukça yararlı imkânlar sunabilir. İslam ekonomisi açısından bakıldığında ise İslam hukuku akit nazariyesi doğrultusunda çeşitli alanlarda uygulanacak akıllı sözleşmeler tasarlanabilir. Örneğin günümüzde yaygın olarak uygulanan finans ürünlerinden murabaha, müşareke, müdârebe ve çeşitli kira sertifikası sözleşmeleri İslami finans prensiplerine uygun hale getirilebilir. Böylece günümüzde en temel problem olarak teori ile uygulama arasındaki uyumsuzluk iddialarının önüne geçilmiş olur. Örneğin murabaha konusu malın mülkiyet devri alınmadan müşteriye nakli sorunu çözüme kavuşturulabilir. Yine blokzincir üzerinden akıllı sözleşmeler, İslami sigortacılık (tekâfül) alanında şeffaf ve güvenilir bir sistem kurmayı; akıllı sukuk (smart sukuk) ihraçları ile de mevcut sisteme nazaran daha verimli sonuçlar elde etmeyi sağlayabilecektir. Blokzincir teknolojisine dayalı akıllı sözleşmelerin uygulamaya konması halinde tedarik zinciri, nesnelerin interneti, sağlık, sigorta, finans, gayrimenkul, telif hakkı vb. alanlarda faydalı neticeler ortaya çıkacaktır.

Kaynaklar

Şimşek, Murat – Samar, Mahmut, "İslami Finans Açısından Blokzincir Teknolojisi", İslami Finans ve Finansal Teknolojiler (FINTECH) Blokzincir - Akıllı Sözleşmeler - Kripto Paralar, Konya: NEÜ Yayınları 2020, s. 81-106.

https://blokzincir.bilgem.tubitak.gov.tr/blok-zincir.html.

Tanrıverdi – Uysal – Üstündağ, "Blokzinciri Teknolojisi Nedir ? Ne Değildir ?: Alanyazın İncelemesi", s. 210-211.

Yurtseven, Munammed, "Bilgi Teknolojisine Dayalı Finansal Ürünlerin İslami Finans İlkeleri Bağlamında Değerlendirilmesi: Kripto Para ve Blokzincir Örneği", İslami Finans ve Finansal Teknolojiler (FINTECH) Blokzincir - Akıllı Sözleşmeler - Kripto Paralar, Konya: NEÜ Yayınları 2020, s. 145-175.

https://webrazzi.com/2018/03/03/akilli-sozlesmeler-nedir-nasil-calisir/.

https://doi.org/10.26650/mecmua.2019.77.1.0012; https://blockchainhub.net/smart-contracts/.

https://www.researchgate.net/profile/Muneer_Alshater.

https://yu.academia.edu/ZaheraBaniamer.

Prof. Dr. Murat Şimşek