Din ile eğitim

"Ehil olmayana ilim öğretmek, ilmi yitirmektir"

İmam-ı (Muhammed İbn İdrîs) el Şafiî (767 - 820)

Bedenin hemen ardısıra nefsin kendini duyurmasıyla, yeni bir evre başgösterir. Benmerkezci yaşama çenberi tedricen aralanıp topluma katılmanın eşiğine varılır. Ben beşer varoluşuma dönük ilkel ödev döneminden beni çevreyenlere karşı duyulan ödev evresine geçilir. Burada öncekindeki beden-nefs- bütünlüğünden doğmuş olanınkinden farklı, başta anne olmak üzre, yakın çevre topluluğunun aşıladığı yükümlülük hak denklemine dayalı din, dolayısıyla tebliğ kaynaklı, asıl, ödev ahlâkı kendini göstermeğe başlar. Bundan böyle yalnızca dirimsel ben-beşer doğrultusunda yaşanmaz. Dirim kökenli olmayan ve adına ülkü dediğimiz üstün değerler belirir. Burası, nefsî ruhî, böylelikle de manevî hayata giriştir. Bu düzlemde 'ben'in yanında, 'ben'le birlikte varolan kimseler, hayvanlar, bitkiler, taş ile toprak yolunda varolunma isteği 'içim'de kendini duyurur. Yükümlülük - hak denklemi 'ben'i sorumluluk anlayışına sevkeder. Bunu her ne denli 'içim'de duyuyorsam da, 'içim'e 'eken' 'dış'tır. Beni çevreleyen toplumun, bahsi geçen duygu kuvvesini uyandırma işlemine eğitim denir. Söz konusu duyguyu yönlendirip yönetense akıldır. Onun, 'ben'i süreklice 'ben-olmayan-yakınlar', yanî ' senler' doğrultusunda yaşamağa sevkedici seslenişler ile uyarışlarına vicdân adını veriyoruz. Madem aklım, Allah Ruhunun 'ben'ime düşen payıdır, o hâlde aklımın, 'ben'e seslenişi, 'ben'i uyarışı şeklinde tarîf ettiğimiz vicdân, haddizâtında Rabbın dur durak bilmez seslenişinden gayrı bir şey değildir: "... sapmış sapıtmışsam, bu, nefsimin hatâsındandır ve kendi zararıma çalışıyorum demektir; doğru yoldaysam, bu da, Rabbimden aldığım ilhâmla Onun kılavuzluğunda yol aldığım anlamına gelir; muhakkak O, her şeyi işiten ve en yakındır" — Saba/34 (50).

Allahın sesine kulak vermek, Onu işitebilmek berâberimizde getirdiğimiz kâbiliyet olmakla birlikte, demekki kalbin mühürlü olmaması şartıyla, bahse konu kuvvenin, fiile dönüşmesi, eğitim sonucudur. Toplum içine doğmamış beşer, Allahın sedâsına kulak kabartmağı, dolayısıyla akla uymağı, böylelikle de ahlâk duygusunu işletmeği öğrenemez, sonuçta insanlaşamaz. Allahın sesini işitmeği tek tek bireylere, şu hâlde mensûbu bulundukları toplumlar öğretir. Toplumlara da Allah, elçileri aracılığıyla ilettiği Tebliği doğrultusunda -ahlâk manâsında- yol yordam gösterir. Allah tebliğinden fazlaca şaşmamış insanların vucuda getirdiği toplum teşkilâtlanışınaysa, 'medine'¹⁹³ denir.

1. İlahî tebliğler, tarihin belli dönemlerinde yaşayan insanların, genellikle, ortalama anlamagüçlerine hitâbetmişlerdir. Kişinin bireysel gelişiminde olduğu üzre, insanlığın tarihî tekâmül seyrinde de, uzun sürmüş çocukluk çağıyla karşılaşıyoruz.

Ortaya çıkışı güney yahut orta doğu Afrikaya konumlandırılıp günümüzden aşağı yukarı iki yüz bin yıl öncesine tarihlenen beşer, yahut dirimbilimde/ biyolojide anıldığı adla Homo sapiens sapiens, Hz Mûsâ'nın, Tebliğe mazhar kılındığı M.Ö. bin üç yüzlere değin çocukluk ile ilk gençlik dönemini idrâk etmiş olduğu söylenebilir. Demekki günümüzden yaklaşık üç bin beş yüz yıl öncesinden başlayan olgunlaşma devrini idrâk ediyoruz. Bireyinkinde gördüğümüz gibi, insanlığın çocukluk döneminde de tasavvurlara (Fr representations) dayalı bir düşünme etkinliği bahis konusudur. Tasavvurlarla, dolayısıyla da biçimselleştirilmemiş mantıkla düşünen insanlar, kan bağını, yanî dirimliliği esâs alan topluluklar hâlinde yaşamışlardır. Aşağı yukarı elli binlere değin yörelerinde topladıkları otlar ve yemişlerle, daha az miktarda da leşcilikle karınlarını doyuran toplulukların fertleri, hayatî tehditler karşısında ortamdan kaptıkları taş yahut sopalarla hayvan öldürür olmuşlardır. Hayvan öldürme işi, git gide yiyecek -et, süt ile bunun türevleri-, giyecek -post ile deri-, yakacak -yağ-, barınak -keçe ile kıl- ve çeşitli âlet, edevât, silâh, ilâç -pösteki, kemik, ilik, sinir lifleri, kan, sidik- v.s. temini amacıyla âdet hâlini almıştır: Avlanma. Bir iş, bir uğraşı sahası olarak yer alıp yaygınlaştıkca, avlanmanın gerektirdiği âlet edevâtta da incelme ile gelişme görülmüştür. Artık ortamda taş, sopa nevinden rastgelinen doğal cisimler, yerlerini, çekiç, gürz, kargı yahut saban cinsinden mamûl maddelere bırakmışlardır. Nil çatalağzından (Fr&İng delta) Almanya ovalarına dek uzanan pek geniş bir sahaya yayılmış kırk bin yıllık geçmişi olduğu tahmin edilen kargı kalıntılarıyla karşılaşılmıştır. Bunların hepsi Homo sapiens sapienstenmi yoksa beşerimsi başka yaratıklardanmı kalmıştır, bunu bilmiyoruz. Avcılık, ille kan bağı bulunan fertleri biraraya getirmeyip değişik kökenli bireyleri de işbirliğine sevkeder olmuştur. Ortak sıkıntılar ile paylaşılan ihtiyâçlar, kan bağını aşan düzlemlerde, topluluklara vucut vermişlerdir. Maddî etkenlere koşut olarak manevî âlemin ifâdesi olan değerler, bireyler arasında râbıta teşkil etmiştir. Bireyleri birbirlerine bağlayan râbıtaların başında, ortak ihtiyâçlar ile paylaşılan sıkıntıların yanında, kadın - erkek cinsiyet geriliminden doğan etken gelir. Tek başına gerilimin giderilmesine yönelik ilişkinin, cinsî münâsebet zemininde bırakılması, beden faaliyetlerini ayarlayan nefsin tatmînidir. Nesillerin üremesi ve toplum-kültür hayatının sürdürülebilmesi, temelde bu ilişkiyle bağlantılıdır. Ama onun ve öteki temel ihtiyâçların giderilmesi doğrultusunda insanın doğuştan mücehhez bulunduğu işleyişler (Fr mechanismes), kısaca içgüdü deyimiyle dile getirilip kalıtımca belirlenmiş hâl ile hareket çeşitleri kişide ya pek cılız ve güdük kalmışlardır ya da hiç ortaya çıkmamışlardır. İşte bu gediği insan, akıl ile zihin bütünlüğünü ifâde eden dimâğının (Alm Gemüt) ürünü değerlerle kapatır. Nitekim değerlerin, gerek birey gerekse toplum düzleminde insanın maddî ile manevî bütün etkinliklerine çekidüzen vermek üzre ete kemiğe bürünmüş şekilleri, sanatlar, örfler ile âdetlerdir. Sanatlar, örfler ile âdetler, gelenekler ile görenekleri tevlit etmişlerdir. Sanatlardan, örfler ile âdetlerden, gelenekler ile göreneklerden örülmüş doku, 'kültür'dür.