Malcolm X, 19 Mayıs 1925'te Omaha'da (Nebraska) Malcolm Little adıyla doğdu. Siyahilerin Amerika Birleşik Devletleri'nde özgürlüklerine kavuşamayacaklarına ve dolayısıyla Afrika'ya geri dönmeleri gerektiğine inanan Reverend Earl Little adlı bir Baptist rahibinin oğludur.
Dört kardeşi beyazlarca öldürülen babası 1931'de fâili meçhul bir cinayet sonucu hayatını kaybedince Malcolm ve bir kısmı üvey olan yedi kardeşi Refah Kurumu tarafından çeşitli ailelerin yanına yerleştirildi, annesi de akıl hastanesine yatırıldı.
On üç yaşında iken Islahevi Okulu'na gönderilen Malcolm'un "beyaz adam"la ilgili olumsuz düşünceleri burada oluşmaya başladı. Beyaz insanlarla ilişkileri Refah Kurumu görevlileri ve mahalleden tanıdığı birkaç beyaz çocukla sınırlı olmakla birlikte yaşadığı bazı olaylar bu düşüncelerini keskinleştirdi.
ELIJAH MUHAMMED İLE BÖYLE TANIŞTI
Islahevi Okulu'ndan ayrıldıktan sonra Boston'da yaşayan üvey ablasının yanına giden Malcolm konser salonunda ayakkabı boyacılığı, müşterileri siyahi olan bir lokantada garsonluk yaparken gece hayatıyla tanıştı.
On altı yaşında Boston-New York arasında çalışan trenlerde sandviç satmaya başladı; New York'a gidip geldikçe siyahilerin yaşadığı Harlem'i tanıdı. Harlem'de çalışmaya başladığı barda kendisini uyuşturucu ve kadın ticaretinden antika eşya hırsızlığına kadar giden kirli bir hayatın içinde buldu.
1946'da hırsızlıktan hapse mahkûm oldu. Charlestown Eyalet Hapishanesi'nde iki yıl yatıp ardından Concord Hapishanesi'ne nakledildi. Hayatını büyük ölçüde etkileyen Elijah Muhammed ile de böyle tanıştı.
Bu dönemde siyahi milliyetçiliğini savunan ve hatta Tanrı'nın da siyahi olduğunu söyleyen Elijah Muhammed'in görüşlerini benimseyerek hepsi onun anlattığı çerçevede Müslüman olan kardeşlerinden bazılarıyla görüşmeye ve mektuplaşmaya başladı.
İSİMSİZ BİR HİZMETKÂR: MALCOLM X OLDU
1948'in sonlarında nakledildiği Norfolk Hapishanesi'nde kardeşleri aracılığıyla Elijah Muhammed'le de mektuplaştı. Hristiyanlık'tan başka din tanımayan ve beyaz adamın dini olarak gördüğü bu dinden nefret eden Malcolm'un beyaz adama duyduğu kin ve düşmanlık onun Elijah'nın görüşlerini benimsemesini kolaylaştırdı.
Malcolm 1952'de hapisten çıkınca Elijah Muhammed'in kurduğu Nation of Islam (İslâm Milleti) hareketine katıldı. Enerjisi, teşkilâtçılığı ve harekete bağlılığı ile dikkat çekince Elijah onu teşkilât faaliyetleri için çeşitli yerlerde, son olarak da Harlem'de görevlendirdi.
1952 yılına kadar Little, bu tarihten itibaren davasının isimsiz bir hizmetkârı olduğunu simgeleyen X soyadını kullanmaya başlayan Malcolm büyük değer verdiği Elijah Muhammed'in konuşan ağzı haline geldi.
BAŞARILI BİR HÂTİP
Elijah Muhammed'in "şeytan" diye tanımladığı "beyaz adam"dan kurtulmayı amaçlayan, sözünü sakınmayan, korkusuz, hararetli bir hatip olarak siyahi yerleşimlerini faaliyete geçirdi. Siyahi ırkçılığına dayanan hareketin etkin bir savunucusu oldu.
Ocak 1958'de Nation of Islam'a bağlı olan Betty ile evlendi. Ondan isimleri Batılılar'a karşı duyduğu kinin izlerini taşıyan Atilla, Kubilay, İlyas ve Cemile adlı dört çocuğu doğdu.
Malcolm ile Elijah arasındaki sıcak ilişki sonraki yıllarda giderek bozulmaya başladı. Malcolm'un yükselen grafiği Elijah Muhammed'i korkutmaya başlamıştı.
Birçok ülkede konuşmalar yapan Malcolm, yüzlerce konferans vererek çeşitli olaylarla ilgili görüşlerini korkusuzca dile getirdi. Ünlü boksör Muhammed Ali de, bu hareketin üyeleri arasında bulunuyordu.
MALCOLM VE ELIJAH İLİŞKİSİ BOZULUYOR
Malcolm'un 1963'te Amerika Başkanı Kennedy'nin uğradığı suikast üzerine sarf ettiği "ettiğini buldu" sözleri hareket tarafından olumsuz karşılandı. İslam Milleti, Malcolm'un bu sözleri için "bizimle bağı olmayan bir açıklama" yorumunu yaptı. İslam Milleti, Malcolm X'in 90 günlük bir süre ile hareket adına açıklama yapmasına yasak getirdi.
Hareket ile arasına mesafe girmeye başlayan Malcolm'ün, bir zamanlar idolü olan Elijah Muhammed ile ilişkileri epey gerildi. Elijah Muhammed'in özel hayatındaki gelişmeler onu Malcolm'ün gözünden iyice düşürdü.
Gerginliğin asıl sebebinin Elijah'nın, hareketin Malcolm tarafından militan bir karaktere dönüştürülmesinden kaygı duyması olduğu da öne sürülüyor. Basında konuşmalarının şiddet içerdiği gerekçesiyle, Malcolm aleyhinde yazıların çıkması, onun siyahiler üzerindeki etkisini azaltmadı, aksine Amerika'da bir isyan başlatabilecek ya da bastırabilecek tek siyahi olarak görülmeye başlandı.
IRK AYRIMINA DAYANMAYAN DİN ANLAYIŞINA ULAŞTI
Mart 1964'te Elijah Muhammed ve Nation of Islam hareketinden ayrılan Malcolm artık yerinin Elijah'nın yanı değil, siyahi yerleşimleri olduğuna karar verdi. Bu dönemde İslâm anlayışı değişmeye başladı, beyaz adamın şeytan olduğu görüşünden vazgeçti.
Müslüman ülkelerin diplomatlarıyla görüşerek İslâmiyet hakkında bilgiler aldı. Öteden beri aklında olan Afrika ile köklerin korunmasını, ilişkilerin canlı tutulmasını savunan Afro-Amerikan tezini canlandırmak ve hacca gitmek amacıyla Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde bir seyahate çıktı.
Mekke'de dünyanın her tarafından gelen farklı ırklardan Müslümanlarla tanıştı ve ırk ayırımına dayanmayan bir din anlayışına ulaştı. Tanıştığı kişiler arasında övgüyle bahsettiği parlamenter Kasım Gülek de vardır.
HAC İLE GERÇEKLEŞEN UYANIŞ: EL-HÂC MÂLİK EŞ-ŞAHBÂZ
Malcolm hayatının bu döneminde el-Hâc Mâlik eş-Şahbâz adını kullanmaya başladı. Güney Asya'dan Amerika'ya gelen Müslümanların Farsça'da "doğan" anlamına gelen, mecazen "yiğit, yüksek görüşlü ve himmet sahibi" anlamındaki şâhbâz ile (şehbâz) ilişkilendirdikleri bu soyadının aslında Amerikan siyahilerinin atalarının mensup olduğu ve Arapça "şa'bu izz" (yüce kavim) terkibinden bozulmayla Şabaz şeklinde telaffuz edilen bir kabile adına dayandığı belirtilir.
Mekke'den Amerika'daki bir arkadaşına yazdığı mektupta Hz. İbrâhim'in, Hz. Muhammed'in ve diğer bütün peygamberlerin mekânı olan kutsal topraklarda bütün ırk ve renklerden insanlarda gördüğü kardeşlik ruhunu, konuk severliği şu sözlerle anlattı:
"Ömrümde, her renkten, her ırktan insanların birlikte kaynaşıp, İbrahim'in, Muhammed'in ve semavi kitaplardaki bütün peygamberlere ev sahipliği yapan, şimdi bulunduğum bu mukaddes topraklardaki kadar, insanlar arasında böylesine coşkulu ve içtenlikli bir konukseverlik, böylesine yüreklerden taşan gerçek bir kardeşlik hiç görmedim."
IRKÇILIĞIN KARŞISINDA DURDU
Mekke'de her renkten insanın gösterdiği bu cana yakınlık karşısında büyülendiğini söyleyen Mâlik eş-Şahbâz, Amerika'nın ırk problemini ortadan kaldıran İslâm'ı anlamasının şart olduğunu da dile getirdi.
Hac dönüşünde yaptığı açıklamada, fikrî değişimini açıkça ortaya koydu: "Daha önce Elijah Muhammed adına konuşuyordum ve söylediklerimin hepsi, Elijah Muhammed'in bize öğrettikleriydi. Şimdiyse gördüklerim, analiz ettiklerim ve okuduklarımdan çıkardıklarım adına konuşuyorum. Eğer insanları davranışlarına göre yargılayacaksak, ben ırkçı değilim ve ırkçılığın hiçbir şeklini onaylamıyorum."
Amerika'ya dönünce, gerçek anlamda siyah-beyaz kardeşliğini esas alan bir toplum meydana getirmek amacıyla Mart 1964'te Muslim Mosque (Müslüman Camii) ve Haziran 1964'te Organization of Afro-American Unity (Afro-Amerikan Birliği Örgütü) adlı teşkilâtları kurdu.
TEHDİTLER ALMAYA BAŞLIYOR
Kısa bir süre sonra kendisine ve ailesine yönelik tehditler almaya başladı, evi kundaklandı.
Bu gelişmelerden fazla yaşatılmayacağını hisseden Malcolm, o sıralarda kendisiyle sürekli görüşerek biyografisini yazmakta olan Alex Haley'e kitabı yayımlanmış olarak okumaya ömrünün yetmeyeceğini söyledi.
21 Şubat 1965'te konuşma yapmak için gittiği Harlem'de, henüz sözlerine başlamadan, salonda beklenmedik bir karışıklık çıktı. Korumaların kargaşayı yatıştırmak için yerinden ayrıldığı esnada ön sırada oturan birisi, hızla ayağa kalkıp sahneye yürüdü ve silahını Malcolm'a doğrulttu. 16 kurşun ile orada şehit oldu.
Suikast bir muamma olarak kalmakla birlikte, üzerinde en fazla konuşulan ihtimal, bir zamanlar peşinden gittiği Elijah Muhammed ve CIA işbirliğiyle gerçekleştirilmiş olduğudur. Müslümanlar, özgürlükçüler, insan hakları savunucuları, sosyalistler ve daha birçok grup, kendilerinde Malcolm X ile özdeşleştirecekleri bir yan bulmuşlardır.
Derlenmiştir.
Ali Köse – TDV İslâm Ansiklopedisi