'Hani Rabbin meleklere 'Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım' demişti.' (Bakara, 30).
'Allah Adem'i kendi suretinde yarattı.' (Hadis-i şerif).
Allah insanı yaratmayı murat edince meleklerine 'Kuşkusuz Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım' demiş, melekler 'Biz seni tespih ve takdis ederken orada kan dökecek ve bozgun çıkartacak (ifsat) birisini mi yaratacaksın' diye hayretlerini dile getirmişler. Allah ise 'Ben sizin bilmediklerinizi bilirim' diyerek insan hakkındaki 'kan dökücü ve bozgun çıkartıcı' niteliği tashih etmemiş olur. Müslüman düşünce geleneğinde insanla ilgili hemen her konuşma ayet-i kerimede beyan edilen 'halife' tabirine bir şekilde atıf yapar, dini gelenekler insanı kan dökmek, savaşmak, bozgun çıkartmak gibi niteliklerle anar, zülüm, bilgisizlikle niteler. Dinlerin insan söyleminde neredeyse görüş birliği vardır. Müslüman yorumcular da söz konusu geleneksel söylemin etkisinde kalarak insanı benzer şekilde telakki etmişlerdir.
Allah insanı yeryüzünde (veya toprakta ve topraktan) 'halife' olmak üzere yarattı buyurdu. Demek ki İslam'ın insan tasavvurunda anahtar kavramlardan birisi 'halife' tabiri olacaktır. Bazı Müslüman bilginler, meleklerin insanın kan dökeceği ve fesat çıkartacağı hakkındaki sözlerine binaen, halifeliği yeryüzünde türler ve nesiller arasındaki ardışıklık ve süreklilik ilişkisi tarzında düşünmüşlerdir. Buna göre Allah yeryüzünde daha önce yaratmış olduğu insanların veya insanımsı varlıkların ardından yeni bir insan türü yaratacağını söylemiştir. Bu yaklaşım 'halife' kelimesinin sözlük anlamından hareketle insanı tarihsel düzlemde önceki insanların veya insanımsı varlıkların halefi görmek demektir. Tabiri böyle yorumlamanın gayesi hiç kuşkusuz Tanrı'nın tenzihidir. Tanrı'nın kan döken ve bozgun çıkartan bir halifesi olabilir mi? Tanrı'yı kan dökücü olmak ve yeryüzünde bozgun çıkartmakla nitelemek mümkün olmayacağına göre halife Tanrı'nın değil, böyle hareket eden varlıkların halifesidir. Lakin insanın yaratılışını açıklama sadedinde zikredilen bir ayeti bir kısır döngü dahilinde anlamaya çalışmak, düşünmenin iktiza ettiği sorumluluklardan kaçarak, tevil ve yorumlarla zihni olduğu yerde döndürmek demektir. İnsan önceki varlıkların halef olmak üzere yaratıldı demek, bir tür olarak insan veya insanımsı varlıklar hakkında herhangi bir yeni şey söylemek yerine Tanrı'nın bir nedenle helak ettiği varlıkların yerine yeni bir tür yarattığını söylemek demektir. Esas soru bütünü içerecek şekilde şunu düşünmekle sorulur: Tanrı bütün bunları niçin var etti ve bu yaratılanlar içerisinde insan Tanrı için ne anlam taşır? Metafizik yeryüzünde var olan her şey ve herkes için geçerli bir tanım en azından açıklama aramak üzere yapılır. Bu nedenle ayet-i kerimeye böyle bir anlamla daraltmak zihnin ana sorularından kaçmak, meraka hakkını vermemek demektir.
Halife tabirinin dikkat çeken ilk yönü tabirin iktidar ve siyasetle ilişkisidir. Hilafet veya halifeliğin siyasetle ilişkisi öteden beri dinin toplumsal işleviyle ilgili bir takım tartışmaların kaynağı olagelmiştir. Din insanlara bir iktidar mı veriyor veya muktedirlerin daha iyi yönetebilmesine meşruiyet mi kazandırıyor? Tarih boyunca bütün iktidarlar şu veya bu şekilde dince sunulan imkanlardan yararlanma yoluna gitmiş, dinin kutsiyetinden istifade ederek yönetimi daha mümkün ve daha geniş bir zemine taşımak istemişlerdir, bunda tereddüt yoktur. 'Kırk kişi bir araya gelse, onları yönetmek için bir kutsal gerekir' deyimi her zaman geçerlidir. Kutsal savaş, nizam-ı alem, muktedir olana itaat gibi kavramlar kadar iktidarlarca belirlenen savaşlarda ölmenin şehadet ile anılması iktidar güdüsünün dinden yararlanma amaçlarına bir istikamet çizmiş olmalıdır. O zaman insanın halife olması ile dünyanın yönetimi, iktidar ve siyaset arasında irtibat bulunduğu kesindir. Lakin meselenin esas kısmı metafizik ve bilgi teorisiyle ilgilidir.
Metafizikçi düşünürlere göre Allah'ın insanı halife olarak yaratması, hem siyaset ve iktidar -fakat insanların yönetimi bunun bir kısmıdır- hem de Tanrı'nın bilinmesiyle ilgilidir. 'Gizli Hazine' bilinmek isteyince alemi, alemin idrak edebilmesi için insanı yaratmıştır. Vakıa alemin yaratılmasının nedeni bilinmek, insanın yaratılma nedeni ise bu amacın bilfiil tahakkukudur. Bu durumda halife akla ilk gelen anlamı olan iktidardan kısmen uzaklaşarak gölge ve ayna anlamına yaklaşır. İnsan Tanrı'nın gölgesidir veya O'nun isimleri için bir aynadır demek Tanrı ile insan arasındaki benzerlik ilişkisini tespit etmek demektir. İnsan Tanrı'ya benzer yaratılmıştır ve halife olmak bunu anlatır. Bu yönüyle halife tabirinin geçtiği ayet-i kerimeyi en iyi izah eden ifade, insanın ilahi surete yaratılmış olmasını beyan eden bir hadistir. İnsan ilahi surette yaratılmış olmakla Allah'a halife olmuş, Allah'ın iradesinin tahakkukunun aracı haline gelmiş, O'na dair isim ve nitelikler insanla ortaya çıkarak ilahi irade amacına varmıştır.
O zaman halife üzerinde düşünmek Tanrı'yı tanımanın yoludur. Halife bir ayna veya bir gölge anlamı kazanarak Tanrı'nın bilinmesinin yolu haline gelir. Vakıa meleklerin ifadesinden bilgi çıkartacak olursak, 'kan dökücü olmak ve bozgun çıkartmak' tabirinde bu irtibat zikredilmiştir. Melekler halife ile asıl arasındaki ilişkiye dikkatimizi çekerek Tanrı'nın isimlerine ve niteliklerine dolaylı işaret etmişlerdi. Çünkü kan dökmek yani öldürmek, bozgun çıkartmak yani dünyayı alt üst ederek değiştirmek, Tanrı'nın nitelikleridir. Halife olarak insan yaratılınca, bu nitelikler kendisinden görünecekleri bir ayna bulmuş, onun varlığını murat etmişlerdi. Bununla birlikte meselenin bir de ahlaki ve sınırlayıcı anlamı vardır: Halifelik iktidar ihsan eden değil sınırlayıcı bir anlama haizdir; tıpkı gölge gibi! Halife onu halife kılanın özelliklerine 'asaleten' değil vekaleten sahiptir. Bu durumda vekil aslı gibi hareket ederken aslın bilinmesine hizmet ederken eylemlerinin sınırlanmasıyla da kendi arzularından uzaklaşmış olur.
Ekrem Demirli