Anlamı uzaklarda aranması gereken söz sanatı
Bugün de bir atasözü gibi tekrarlanan "Avazeyi bu aleme Davud gibi sal / Baki kalan bu kubbede bir hoş sada imiş." mısralarında hangi söz sanatının kullanıldığını biliyor musunuz? Ya da "Gül gülse daim ağlasa bülbül acep değil / Zira kimine ağla demişler kimine gül." dediğimizde hangi kelime dikkatinizi çekiyor?
Sözlükte very kökünden türeyen tevriye "gizlemek, sözden ilk anlaşılacak manayı gizleyip başka bir anlam kastetmek" olarak ifade edilir. Bir sözcüğün birden çok anlamı sezdirecek biçimde kullanılmasına tevriye denir. Başka bir deyişle, sesteş sözcüklerin bir kez söylenip her iki anlamıyla da kullanılmasıdır. Kur'an-ı Kerîm'de "örtmek; örtünmek, gizlenmek" anlamında aynı kökten türeyen fiiller yer almaktadır.
Tevriyeyi oluşturan kelimenin yakın anlamı ve uzak anlamı vardır. Yakın anlamı kelimenin akla ilk gelen temel anlamı olup bu anlam diğer kelimelerle desteklenir. Uzak anlam ise yine ifadedeki bazı kelimelerin yönlendirmesiyle ortaya çıkar. Bu ikinci anlamla söyleyiş zenginleştirilir. Meselâ Hayalî için söylenen, "Sözü dilde hayâli gözde kaldı." mısrasındaki hayâli kelimesiyle ilk kastedilen kelimenin temel anlamıdır.
Tevriyede nükte yapmak esastır. Tevriyenin uzak anlamı ilk bakışta fark edilmeyebilir. Tevriyede mecazın olmaması onu kinayeden ayırır. Tevriyede kullanılan sözün ikisi de gerçek anlamlıdır. Kinayede ise her iki anlamdan biri mutlaka mecaz anlamdır ve asıl kastedilmek istenen de budur. Yine kinayede deyimler çok fazla yer aldıklarından iki veya daha fazla kelimeden oluşmakta, tevriye ise bir kelimeden oluşmaktadır.
İşte edebiyatımızdaki tevriye örnekleri:
"Tahir Efendi bana kelp demiş
İltifatı bu sözde zahirdir,
Maliki mezhebim benim zira
İtikadımca kelp tahirdir."
Nef'i
Dörtlükte tahir sözcüğüyle tevriye sanatı yapılmıştır. Tahir hem temiz hem de özel isim olabilecek şekilde kullanılmıştır. Kelp köpek demektir. Tahirin ilk akla gelen anlamı temiz olmak olsa da gerçekten de şair kelbin (köpeğin) Tahir Efendi olduğunu söylemeye çalışıyor. Şair, burada Tahir Efendi'yi hicvediyor.
