"Anadolu'nun Hayyam'ı" Azmizade Haleti
"Anadolu Hayyam'ı" olarak tanınan Azmizade Mustafa Haleti, edebiyatımızda rubaileriyle ün saldı. Yalnızca bir şair değil, aynı zamanda genç yaşında Süleymaniye Müderrisliği'ne kadar yükselmiş bir eğitimci ve kadıydı. Bulunduğu devlet görevlerinde pek çok talihsizlikler yaşayan Haleti, Divanı'nda yer alan şiirlerine de aksettirdiği üzere zorlu bir yaşam sürdü. Peki, Kınalızâde Ali Efendi'nin tezkiresinde "Onun kadar çok okuyan, araştıran bir âlim daha olmadığını" söylediği Azmizade Haleti kimdir? Ortaya koyduğu hangi eserlerle edebiyatımıza katkılarda bulunmuştur? İşte şiirlerinden örneklerle Azmizade'nin hayatına ve edebi yönüne dair detaylar…
"Anadolu Hayyam'ı" olarak anılan şair Azmizade Haleti, Sultan II. Murat'ın hocası, 17. yüzyıl Osmanlı âlim ve şairiydi. Pîr Mehmed Azmi Efendi'nin oğlu olduğundan "Azmizâde" diye tanınan şair, 1570 yılında doğdu. İyi bir medrese tahsili görerek yetişti. Devrin en ünlü müderrislerinden Hoca Sa'deddîn Efendiden icâzet aldı.
İcazetini aldıktan sonra 1591 yılında müderrisliğe başladı. Azmizade Haleti, yalnızca bir şair değil aynı zamanda müderris ve kadıydı. İstanbul'un bazı medreselerinde çalışan Haleti, kısa zamanda derece derece yükselerek yükselerek 1597'de Sahn-ı Seman, 1600'de Süleymaniye müderrisi oldu. Daha sonra kadılığa geçerek 1602'de Şam, 1604'te Kahire kadılığına tayin edildi. Mısır Emîr-ül-Ümerâsı Hacı İbrâhim Paşa, asker isyanı neticesinde şehit düşünce onun yerine geçti. Fakat asâyişi temin edemediği için azledildi.
Azledilmek: Görevine son verilmek.
Ünlü şairin kadılıktan ne yazık ki yüzü gülmedi. Azledildikten sonra iki yıl açıkta kalan Hâletî, 1606'da Bursa kadılığına getirildi. Bursa'nın, Kalenderoğlu tarafından kuşatılarak yağma edilmesinden sonra şehirden ayrılmak mecburiyetinde kaldı. Bir süre sonra ise yine azledildi.
Bir müddet Ahyolu arpalığı ile geçindi. 1611'de tayin edildiği Edirne kadılığında da dört ay kalabildi ve buradan Şam'a gönderildi.
Yine aynı kaderi yaşayan Haleti, iki yıl sonra Şam'dan da azledilerek İstanbul'a döndü.
Yahyâ Efendinin yerine 1613'te İstanbul kadılığına getirildi, fakat iki ay kadar kaldığı bu görevden de uzaklaştırıldı. Dört yıl boşta bekledi, Sultan II. Osman'ın tahta geçmesi üzerine sunduğu bir "arz-ı hâl" mesnevisiyle 1618'de Mısır kadılığına tayin edildi ancak 1619'da yine azledildi. 1623 yılında Sultan IV. Murad'ın cülûsunda Anadolu kazaskeri oldu. Bir yıl sonra kendisine Rusçuk arpalığı verilerek bu görevden de alındı. 1627'de Rumeli kazaskerliğine getirildi ve 1629'da emekliye ayrıldı. Böylece azledilmelerle dolu olan devlet görevleri tamamen sona erdi. 30 Mart 1631 vefat etti; İstanbul Sofular'da oturduğu evin karşısına yaptırdığı mektebin bahçesine defnedildi.
Azmîzâde kaynakların bildirdiğine göre dürüst, âdil, iyilik sever, hoşsohbet ve çok cömert bir insandı. Kâtib Çelebi, Osmanlı tarihinde Kınalızâde Ali Efendi ile Azmîzâde kadar çok okuyan, araştıran bir âlim daha olmadığını belirtir. Talebesi olan Atâî, öldüğünde kenarlarına tashih notları konmuş ve ayrıca çeşitli notlar kaydedilmiş 4000 kadar kitabı çıktığını yazmaktadır.
Haleti, zekâsı, yeteneği ve gayretiyle yirmi bir yaşında tahsilini tamamlayarak müderris olmuş, dokuz on yıl içinde tedris hayatının en üst derecesi olan Süleymaniye müderrisliğine yükselmişti. Bununla birlikte Rumeli kazaskerliği makamına kadar eriştiği halde bu meslekte başarılı olduğu söylenemez.
