Eserleri Latinceye ilk çevrilen Müslüman bilim adamı: Battani
Matematiğin temellerini atan Müslüman bilim adamı Battani, trigonometrinin kurucusu olarak kabul edilir. Tarihteki en büyük astronomlardan biri olan Battani, çalışmalarıyla kendinden asırlar sonra gelen Kopernik, Johann Müller gibi Batılı bilim adamlarının ufuklarını açtı ve onların çalışmalarına öncülük etti. Peki, çığır açan astronom ve ünlü matematikçi Battani hangi ilklere imza attı?
🔸 İslam bilim tarihinde astronomi çalışmalarının önemli bir yeri vardır. İslam'ın ilk devirlerinden beri astronomi sahasında yapılan çalışmalar, zamanla ilerlemiş, daha önceki medeniyetlerin çalışmaları da ilave edilerek özellikle astronomi gözlemleri ile gezegen teorileri konularında büyük başarılar elde edilmiştir.
🔸 Şam ve Bağdat gibi merkezlerde kurulan rasathanelerde pek çok astronom yetişmiş ve çok sayıda astronomi eseri kaleme alınmıştır. Meraga ve Semerkand gibi büyük rasathanelerde yapılan çalışmalarla İslam astronomi bilimi zirveye ulaşmış ve her iki rasathane dekendi ekolünü oluşturmuştur.
🔸 Osmanlılar bir yandan bu iki ekolün sürdürücüsü olan bilim adamlarını yetiştirirken, öte yandan da kendi ekollerini oluşturacak çalışmalara başlamışlardır.
🔸 XV. asrın sonlarına doğru müneccimbaşılık adlı bir kurumla ülkedeki tüm astronomi çalışmalarını idare etmeyi hedefleyen Osmanlılar, muvakkithaneler vasıtasıyla memleketin her köşesinde bir tür astronomi faaliyetinin yapılmasını sağlamışlardır.
🔸 Osmanlı'da olayları ve insanları etkilediği düşünülen ilme ''nücûm'' ve bu ilme sahip olanlara da ''müneccim'' denirdi. XV. yüzyılın sonları ile XVI. yüzyılın başlarında ortaya çıkmış bir müessese olan müneccimlik, astrologların saraylarda ''danışmanlık görevi'' verilmesiyle birlikte Osmanlı'da astroloji farklı bir konuma geldi. Böylece padişahlar, sağlık konularından düşmanlarına kadar meraklarını giderirlerdi.
🔸 Osmanlı'nın başarısındaki yegâne etkenlerden biri de bu kurumları merkezileştirmek yani günümüz tabiriyle uzmanlaştırmaktır. ''Müneccim'' olarak adlandırılan astrologlar, müneccimbaşının kontrolü altında sarayda görev yaparlar. Bu kişiler fal bakan, gelecekten haber veren kişiler değildir. Yıldızları gözlemeyerek ''Ahkâm Takvimi''ni oluşturur ve bunun yanında önemli gün ve namaz vakitlerini hesaplarlardı.
Osmanlı'yı anlamak ve anlamlandırmak için sadece askeri ve siyasi yapıya bakmak yeterli olmayacaktır. Yalnız Osmanlı değil, Orta Doğu coğrafyası dahi müneccimlere oldukça önem verilirdi. İran devletindeki iktidar mensupları birçok elzem konuyu müneccimlere danışırdı.
🔸 İslam astronomlarının en büyüklerinden Battani'nin ismi Batı kaynaklarında lbetanius, Albategnus veya Albategni şeklinde anılır. 9. yüzyılın ilk yarısında Harran civarındaki Battan'da doğan âlimin doğum tarihi ve çocukluğu hakkında detaylı bilgi bulunmaz.
🔸 Künyesinin yanında Battani'nin astronomi aletleri icat ve imal etmedeki maharetinden dolayı babasının, astronomi aletleri ustası Câbir b. Sinân el-Harrânî olduğu düşünülüyor.
🔸 Geometri, teorik ve pratik astronomi ile astrolojide önde gelen bilginlerden ve meşhur gözlemcilerden biri olan Battani, güneş ve ay gözlemlerine ait tablolar verip yeni buluşlarını açıkladığı yıldızların yerlerini ve hareketini gösteren çok önemli bir zîc yazdı. Bu eserde beş gezegenin hareketlerini ve bunlarla ilgili astronomik hesapları verdi.
🔸 Bağdat'a gidip bilimsel çalışmalarını burada sürdüren Battani, Bağdat bilim çevresinde tanınmış hatta Biruni'nin eserlerinde kendisinden hayranlıkla bahsetmiştir. Battani, 71 yaşındayken Bağdat dönüşü Dicle Nehri kenarındaki Samarra şehri civarında yer alan "Kasr-ı Cis"de vefat etti.
🔸 Antakya'da 23 Ocak ve 2 Ağustos 901 tarihlerinde bir güneş ve bir ay tutulmasını gözleyen Battani, bu gözlemlerden kendisi zîcinde bizzat bahsetti.
Rakka'da yaptırdığı rasathanede kırk yıl çalışan Bettânî, "Zîc-i Sâbî" adlı eserinde güneşin çeşitli hareketleri, mevsimlerin süresi, ay ve diğer gezegenlerin hareketleri, ayın görünme şartları gibi astronomi olayları hakkında bilgiler verdi. Astronomi ilmine büyük katkıları bulunan bu eser, Bettânî'nin Doğu ve Batı'da büyük bir şöhret olmasını sağladı.
