Arama
İslamiyet sonrası Arapların himayesinde gelişen ilk dönem Fars edebiyatı
İslamiyet'i kabul ettikten sonra yüzyıllar boyunca edebiyatımıza büyük etkileri olan ve Divan edebiyatımızın başlıca kaynakları arasında yer alan İran edebiyatı, İslamiyet'in kabul edilmesinden önce ve İslam medeniyetinin etkisi altında olmak üzere başlıca iki bölüme ayrılır. İslamiyet'in kabulünden sonra büyük oranda Arap etkisiyle gelişen ilk dönem Fars edebiyatının nasıl teşekkül ettiğini siz Fikriyat okurları için inceledik.
İran'da İslamiyet'in kabul edilmesinden önceki devirlere ait dil ve edebiyat hakkında kesin bilgi, hemen yok gibidir, İslamiyet'in kabul edilmesine kadar geçen devrede yazılan eserler, bir takım faraziyelerden ibarettir.
Farsçanın oluşumu 9. yüzyıla kadar uzanmaktadır. İslamiyet'ten önce yazılan ilk eser ise 1. Dara tarafından M.Ö 516 yılında yazılmış Bisütun Yazısı'dır.
İslamiyet öncesi döneme ait bir diğer önemli metin ise Zerdüştlük'ten izler taşıyan Avesta metinleridir.
İran 7. Yüzyılda Müslüman Araplar tarafından fethedildi. Bunun sonucunda Sasani İmparatorluğu yıkıldı ve İran İslamlaşmaya başladı. İslamiyet'in kabul edilmesinden sonra Emevilerin son dönemlerinde ve Abbasiler zamanında imparatorluğun her yanından yönetici kadroların devşirilmesiyle birlikte Farsça etkilerin Emeviler zamanında kendisini hissettirmesine yol açtı. Abbasilerin yönetimi ele geçirmesinden sonra İranlılar İslam İmparatorluğunun yazıcıları ve bürokratları oldular, yazar ve şairdiler, hem Arapça hem Farsça yazdılar.
"Ne bilirsin sen? Ey misk saçlı, ay yüzlü; Bu kulun hali nasıldı bundan önceleri?"
Halife Hişam zamanında, İran saray kuralları uyarlandı ve Farsça siyasi metinlerin Arapçaya ilk tercümeleri gerçekleştirildi. Siyasi alandaki çeviriler bilimselliğe de kapı araladı ve İran, Hindistan ve Yunan medeniyetinin tıp, astronomi ve matematik alanındaki önemli bir geçiş noktası oldu. Pek çok farklı alanda yapılan çalışmaların yanında Kelile ve Dimme'nin fablları ve Binbir Gece Masalları'nın bazı hikayeleri Arapçaya çevrildi.
İran'da yazılı eserlerin çoğu, İslam fetihlerinden sonrasına aittir.
"Sen Rudekî'yi ey ay yüzlü, şimdi görüyorsun!
O zamanlar görmedin ki o zaman böyle değildi.
Şimdi zaman değişti, ben de değiştim;
Getir değneğimi, şimdi artık değnek ve torba zamanı."
Fars çeviri ve kültürüyle oluşturulan bağlantı, İranlıların saray halkındaki Arap meslektaşlarıyla aralarında birtakım rekabetlere yol açtı. Bunun sonucunda İranlılar tarafından Fars kültürünün Arap kültürüne karşı üstünlüğünü göstermek ve Abbasi halifeliğinin resmi kültürünü etkilemek maksadıyla Şu'ubiye adında bir edebi akım oluşturdu.
İslam Toplumları Tarihi eserinde İranlıların Müslüman olmasına rağmen Fars edebiyatının ilk örneklerinde eski inançları olan Zerdüştlük etkilerini devam ettirdiği vurgulanır.
Bu durumu gören Arap alimler, İran kökenli düşüncelere direnerek Fars edebiyatı çalışmalarını kendi zeminlere çekmek istediler ve dokuzuncu yüzyılda Arap edebiyatı ile Fars edebiyatını senteze başladılar
İbni Kuteybe, yönetim, savaş, ilim, aşk dostluk üzerine yapılan eserleri derlemekle Arap tarihinden alıntılar yapmakla kalmayıp aynı zamanda İran entelektüellerin ilgisini çekebilmek için Fars edebiyat kitaplarından, Hint hikayeleri ve Aristo felsefesinden de alıntılar yaptı. Bunun yanında Arap edebiyatının en iyi nesir yazarlarından biri olarak görülen Cahiz, Arap ve İran entelektüellerinin edebi birikimlerini birleştirdi.
Yapılan bu faaliyetlerden sonra Farsçadan yapılan tercümeler, tarz ve konu itibariyle İran izleri taşıyan, fakat Arap ve İslami düşüncelere sıkı sıkıya bağlı bir edebiyat biçimine doğru yönlendirildi.