Osmanlı şiirinde kullanılan kelimeler
Klasik şiir olarak da adlandırılan divan edebiyatının kendine has, düşünce ve hayal dünyası bulunurdu. Kalıplaşmış bazı simgeler aracıyla şairler, hünerlerini ortaya koyardı. Böylece kullanılan her kelime, ince düşünüş ve derin bir manayı barındırırdı. Şair, bazen rüzgarın önünde titreyen bir yaprak olur bazen ise pervane gibi mumun etrafında dönerdi. Sizler için Osmanlı şiir dünyasından yansıyan kelimeleri derledik.
📚 Berg: Yaprak
📌 Divan edebiyatında yaprak özellikle de gül yaprağı sıklıkla kullanılan kelimelerden biridir. Berg-i gül sevgilinin yanağı ve yüzüne benzetilir. Ağaç yaprağının ise rüzgârla titremesi, rüzgârın önünden sürüklenmesi halleriyle, ayrılık önündeki aşığı temsil eder. Çınar yaprağının ele benzetilmesinden dolayı cömertliği andırır.
📌 Beng ü bar yaprak ve meyvedir. Berg kelimesi bazen Arapça karşılığı olan varak şeklinde de kullanıldı.
Nam-ı nişane kalmadı fasl-ı bahardan
Düşdü çemende berg-i dıraht itibardanBaki
📚 Beraat-i istihal: Güzel başlangıç
📌 Bir şiir, kitap ve yazının başında içindekiler hakkında toplu fikir verecek şekilde güzel sözler kullanmak divan şairleri tarafından bir hüner, sanat sayılırdı. Bu bölümün güzel oluşu ve konuyla yakın ilgisi sanata yol açarak okuyucunun konuya ısınmasını ve kendini eserin içerisinde bulmasını sağlardı.
📌 Fuzuli meşhur mesnevisi Leyla ile Mecnun'da şu ön sözle başlar:
"İlahi Leyl-i saray-ı hakikat, sera perde-i vahdetden zuhur edip tecelli-i cemaliyle feza-yı sureti müzeyyen etdikde ve Mecnun ruhu sergeşte-i badiye-i gaflet iken ol şa'şa-i cemali görüp inann-ı ihtiyarı elden gitdikde…"
📚 Bimar: Hasta
📌 Divân edebiyatında âşık bazen de sevilen kişi hastaya benzetilir. Aşık, ki genelde şairdir, aşk hastasıdır. Sevgilinin gözü bağın baktığı için hastaya benzetilir. Hastaları arayıp-sorma âdeti ile âşık-maşûk yan yana getirilir. Âşığın hastalığının asıl nedeni sevgilisinin ayrılığıdır. Âşık bu yüzden bir hasta gibi geceleri ağlayıp inleyerek sabahlar.
Kamu bîmârına canan devâ-yı derd eder ihsan
Niçin kılmaz bana derman beni bîmâr sanmaz mıFuzûlî
📚 Buhur-ı Meryem: Meryemana eli denilen çiçek
📌 Eski tıpta safradan başı ağrıyan, gözleri kararan, midesi bulanan kişilere bu çiçeğin kökünü bal ve sirkeyle karıştırarak ilaç diye verilirdi. Çiçek aynı zamanda günlük ve tütsü olarak da kullanılırdı. Efsaneye göre çiçek şöyle meydana geldi: Hz. Meryem, İsa Peygamber'i doğururken zorlanmış ve bir çiçeği tutmuştur. Çiçek sonradan el şeklinde belirmiştir. Ebeler kolay doğum olması için bu çiçekten yararlanırdı.
Erişdi hâkten bûy-i buhûr-ı Meryem eflâke
Muattar eyledi göklerde dâmân-ı MesihâyıBâkî
📚 Misk: Doğu Türkistan'da yaşayan bir çeşit ceylanın göbeğindeki ur
📌 Erkek ceylanlarda bulunan bu ur, hayvanı rahatsız eder. Bundan dolayı da hayvan sürtünerek bu uru düşürürdü. Misk avcıları sahralara kazık çakar ve ceylanların bu kazığa sürtünerek misk urunu düşürmelerini sağlardı. Öz haldeki bu siyah renkli ur düştükten sonra etrafa kokusu yayılır ve yerini belli ederdi. Bu maddeden şişelerce koku elde etmek mümkündü. Günümüzde kullanılan misklerin çoğu sunidir.
📌 Misk, divan edebiyatında oldukça sıklıkla kullanılır. Kokusu ve siyah rengi ile sevgilinin kokusu, ayva tüyleri, beni, kaşı, saçları; gece, mürekkeb vs. miske benzerler. Çin, Hıta, Huten kelimeleri, miskin çıktığı yeri; âhû da misk keçisini bildirir. Pahalı bir koku oluşu, , her yeri kaplaması, elde edilişi şiirlerde tevriyeli olarak ele alınır. Özellikle sevgilinin saçları misk ile doludur. Sevgili ölürse onun mezarında biten otlar, misk kokulu saç gibi kokar
Çün demem ol gurreden açdı girih
Müşg-efşân oldu çü bâd-ı nesimAşkî
