Tanpınar’ın en zorlanarak yazdığı kitap: Beş Şehir
Ahmet Hamdi Tanpınar, roman, şiir, öykü, deneme gibi edebiyatın hemen hemen bütün türleriyle eserler veren modern Türk edebiyatının kurucu isimlerinden biridir. Tanpınar, "mutlak kısırlıkla, mutlak yazmak hevesinin bir mahsulü" olarak tanımladığı Beş Şehir eserinde medeniyet arayışının izini, şehirlerin tarihinde ve bu tarihi oluşturan toplumsal bellekte sürer. Biz de Tanpınar'ın medeniyet tasavvurunun izini sürmek adına Beş Şehir eserini siz Fikriyat okurları için tahlil ettik.
1901 yılında İstanbul'da dünyaya gelen Tanpınar, hocası Yahya Kemal gibi şehirleri eserlerinde bir dekor hatta bir şahsiyet olarak kullanır. Tanpınar, eserlerini şehrin kendisine sunduğu güzelliklerle zenginleştirmiş, hem bir kaynak gibi yararlandığı hem de yeniden oluşturduğu bir mekan tasavvuruyla karşımıza çıkmıştır.
1941 yılı sonuna doğru Ülkü mecmuasında makale ve şiirler yayımlamaya başlayan Ahmet Hamdi Tanpınar'ın o yıl "Bursa'da Zaman ve Hulya Saatleri" adlı uzun yazısı yayımlanır. Bu yazı, şairin aynı yılın başlarında "Bursa'da Hulya Saatleri" adıyla çıkan, daha sonra geliştirilerek "Bursa'da Zaman" olarak şöhret kazanan şiiriyle tema ve doku bakımından bir iç içe oluş karakteri gösterir. Deneme tarzının bir örneği olan bu yazı Beş Şehir adlı kitabın da ilk nüvesini teşkil edecektir.
"Hayatımızda kaybolan şeylerin ardından duyulan üzüntü ile yeniye karşı beslenen iştiyak" eserin ana temasını oluşturur. Geçmişten yaşadığı çağa kadar devam zincirini koparmadan şehirlerin değişen silüetlerini aktarır Tanpınar.
Ahmet Hamdi Tanpınar, 1964'te Ankara, Erzurum, Konya, Bursa'da Zaman, İstanbul adlı bölümleri ihtiva eden Beş Şehir adlı eserini yayımlamıştır. Tanpınar önsözünde: "Beş Şehir'in asıl konusu hayatımızda kaybolan şeylerin ardından duyulan üzüntü ile yeniye karşı beslenen iştiyaktır." şeklinde açıklar. Tanpınar, günlüklerinde başyapıtları arasında sayılabilecek Beş Şehir kitabı ile ilgili şu ifadeleri kullanır;
"Bugün evden çıkmadım, Beş Şehir'in tashihlerini yaptım. Asıl milliyetçi Yahya Kemal ile benim. Hiçbir şeyi inkar etmiyorum. Her şeyi ve tüm tarihi yaşıyorum. Yalnız kitap daha mükemmel, daha planlı olabilirdi. Çok şişkin cümleler, indî mülahazalar ve tekrarlar var. Bazı şeyler ise büsbütün unutmuşum. Yahut böyle görecekler. Çünkü hakikatte kendimi en fazla zorlayarak yazdığım kitaptır. Sayfa sayfa, hatta cümle cümle bulmaya, aramaya mecbur kaldım. Beşir Şehir mutlak kısırlıkla mutlak yazmak hevesinin bir mahsulüdür. Kırk yaşımdan sonra yazıya başlamak… Hemen her cümle bir edat ve zarfla başlıyor. Feci çirkin, hatta iğrenç"
Kitaptaki beş şehrin hikâyesi veya tasviri, tanıtılması için söylenebilecek ortak özellik, eskinin büyük değerleriyle geleceğe uzanan Türk şehirlerinin tarihi ve kültürel maceralarını ve ümitlerini aksettirmesidir. Böylece Ankara'da Roma İmparatorluğu'ndan Selçuklu ve Osmanlı'ya, Erzurum'da yakın devir tarihinden günümüze, Konya'da Selçuklu'dan Osmanlı'ya, Bursa'da Osmanlı'dan aktüel tarihe, nihayet İstanbul'da Bizans'tan Osmanlı'ya, sürekliliğini kaybetmeyen ve kopmayan bir süreç içinde devamlı ve zihnî bir gidiş geliş bütün bu medeniyetlerin, sanat eserlerinin, hayat tarzlarının, kültürlerinin, insanlarının mukayeseleri imkânını verir.
Tanpınar, İmparatorluk'tan Cumhuriyet'e geçiş devrinde yaşamıştır. Bu sebeple toplumsal kırılmaların, değişimlerin, ikilemlerin olduğu bir dönemde sanatını ortaya koymuştur. Tanpınar, Beş Şehir'de; Tanzimat'tan itibaren değişen zihniyetle beraber yaşanan tüm bu değişimleri, İstanbul başta olmak üzere toplam 4 şehiri, tarihi bir dekor içerisinde anlatır. Bunu yaparken Tanpınar'ın bakış açısını şekillendiren en önemli nokta; değişen içinde değişmeyeni aramak yani "imtidat" fikridir. Tanpınar, bu "süreklilik", "devamlılık" fikri üzerinden medeniyet, tarih, şehir kavramlarını açıklamaya çalışır.
