Kuzey Afrika’da işgale karşı direniş hareketi: Senûsîlik
19. yüzyılda Afrika'yı Müslümanlaştırmak hedefiyle yola çıkan Senûsîlik, Kuzey Afrika'nın tamamını etkileyen bir hareket oldu. Afrika'nın iç bölgelerindeki yerlilerin İslam'ı kabul etmeleri için büyük gayret sarf edildi; kurulan zaviyelerde halka birlik ve kardeşlik ruhu aşılandı. Öyle ki ilerleyen zamanda Senûsîlik, Kuzey Afrika'da Fransız ve İtalyan işgaline karşı mücadele eden ve Libya'da bir devletin kurulmasını sağlayan siyasi bir harekete dönüştü. Birinci Dünya Savaşı'ndan önce Osmanlı, bölgede Senûsîler ile birlikte hareket etmişti.
Dört Sünnî mezhep ile tarikat mensupları arasında orta bir yolda yürümeye, mezhep ve tarikatları birleştirmeye çalıştı.
Senusilik hareketi, Kuzey Afrika'nın tamamında işgale karşı direniş hareketi olarak taraftar buldu. Bölgenin tamamını etkiledi, işgalci Fransız ve İtalyanlara karşı direniş gösterilmesini ve Libya'da bir devletin kurulmasını sağladı.
Senûsiyye tarikatının kurucusu olan Muhammed bin Ali es-Senûsî, 22 Aralık 1787'de Cezayir'in Vehrân vilâyetine bağlı Vâsıta'da doğdu.
*
Soyu Hz. Hasan'a ulaştığı için Hasenî, doğduğu bölgenin İdrîsî hanedanının kurucusu Seyyid İdrîs'e nisbetinden dolayı İdrîsî nisbesini kullandı.
İlk eğitimini halası Seyyide Fâtıma'dan aldı. Kur'ân-ı Kerîm'i ezberledikten sonra fıkıh, tefsir, akaid ve kelâm konularında temel bilgileri öğrendi. Halasının vefatının ardından amcasının oğlu Şârif'ten Kur'an, fıkıh, hadis dersleri almaya devam etti. Eğitimini çevredeki Müstegānim, Mâzûne, Muasker ve Tilimsân medreselerinde sürdürdü.
📌 Daha sonra ileri seviyede eğitim görmek için Fas şehrine giderek Karaviyyîn Medresesi'nde ders okumaya başladı.
Bunun üzerine ulema, Mekke şerifleri ve Osmanlı idarecileri kendisine karşı mesafeli davranmaya başladılar. Onların bu tavırlarından rahatsız olan Senûsî, 29 Şubat 1840'ta Mekke'den ayrılıp Kahire'ye gitti. Ardından Libya sınırına yakın Sîve vahasında malarya hastalığına yakalandı; iyileşinceye kadar burada ikamet etti.
Mekke'ye hac için gelen Cezayirlileri Fransız işgaline karşı mücadeleye yönlendirdiği bilindiğinden Fransa onun doğup büyüdüğü topraklara geçmesine izin vermedi.
📌 Dönüş yolunda uğradığı Trablusgarp'ta Osmanlı Valisi Ali Asgar Paşa kendisine yakın ilgi gösterdi ve Bingazi ile Derne arasındaki bölgede zaviye inşa etmesine izin verdi.
Öncelikle bir eğitim merkezi olarak düşünülen Senûsî zaviyeleri genellikle ticaret ve hac yolu güzergâhlarında kurulduklarından aynı zamanda yolcular için bir konaklama yeri özelliğini taşımaktaydı.
Yine her zaviyenin etrafında ziraat yapılabilen bir arazisi mevcuttu. Bu durum zaviye çevresinin kısa zamanda genişleyerek kasaba haline gelmesini sağlamıştı. Bunun en güzel örnekleri Bingazi'deki Beyzâ, Cağbûb'da ve Kufra'daki Tâc zaviyeleridir.
Muhammed Mehdî, babasının Afrika'nın kuzeyinde yoğunlaştırdığı hareketi Büyük Sahrâ bölgesi ve güneyinde yaygınlaştırdı. Bu bölgede yapılan ticarette söz sahibi olan Senûsîler bir müddet sonra Fransa'nın istilâ girişimiyle karşılaştılar.
Tarikat bu dönemde Avrupalı sömürgeci güçlerle mücadeleyi örgütleyen bir kurum olarak ön plana çıktı. 20. yüzyıla girildiği sırada Fransa ile mücadele etmek için Osmanlı Devleti'yle beraber hareket etmenin tek çözüm yolu olduğunu gördüler.
