Ekrem Demirli: "İbn'ül Arabi cömert ve sofrası olan bir yazardır"

Bekir Salih Yaman: Tedbirat-ı İlahiyye'nin giriş kısmında eserin, Aristoteles'in "Sırru'l Esrar"ının ahlak kısmına ikmal olduğundan bahsediyorsunuz. Bu geçirgenliği nasıl anlamamız lazım?

Ekrem Demirli:

Tedbirat-ı İlahiyye İbn Arabi'nin önemli sayılabilecek eserlerinden bir tanesi. Bir defa okunabilir, hacmi küçük ve herkese az-çok hitap edebilen bir kitap. Herkesin dikkatini çekebilecek bir yönü var. İbn Arabi'nin beyanı ile söylüyorum: Kitap bir tamamlama kitabı...

Klasik dünyada ahlak, aslında doğa bilimlerinin bir parçası olarak ortaya çıkıyor: Doğayı tanımak, evreni tanımakla ilgili. Temel itibariyle üç aşamadan oluşuyor.

➡ Birinci aşamada bugün siyaset, hukuk dediğimiz, şehir ve şehir kuralları, şehir yönetimi meselesi var.
➡ İkinci mesele ise ev yönetimi meselesi. Buna "tedbir-i menzil" denir. Ekonomi yani ev kanunları, ev yasası anlamına geliyor.
➡ Üçüncüsü ise bireysel olarak bir nefsin terbiye edilmesi. İnsan nefsinin, insan arzularının terbiye edilmesi üzerine kurulu.

İbn Arabi, bu kitabın ilk iki kısmından ziyade üçüncü kısmının ihmal edilmiş olduğunu, daha doğrusu iyi yazılmadığını düşünüyor. Daha da önemlisi üçüncü kısmını yani nefs terbiyesi meselesini ancak Tanrı ile ilişkili, Tanrıya bağlı olarak yazılabileceğini düşünüyor.

Ekrem Demirli:

İbn Arabi bu bakımdan kitabı ikmal etmek istiyor. Kitap aslında bir talep üzerine yazılıyor ve talepte bulunan kişinin beyanı burada belirleyici bir rol oynuyor.

Diyor ki: "Aristoteles dünya saadetinin, dünya refahının, huzurunun bulunduğu bir kitap yazdı. Eğer insanlar bu kitaba uyarlarsa, bu kitabı takip ederlerse yeryüzünde bir düzen oluşur bir ahlak oluşur bir nizam-intizam ortaya çıkar. Ama sen, ahiret saadetimizin de bulunduğu bir kitap yaz bize."

Böyle olunca bu kitap üzerinden ahireti hedefleyen yani ölüm sonrasını, eskatolojiyi hedefleyen bir kitap yazmış oluyor. Dolayısıyla kitap, bu açıdan bir tamamlama kitabıdır.

Eskatoloji nedir?
Dünyanın sonunu ifade eden bir terim.

Ekrem Demirli:

Fakat biraz daha geniş baktığımız zaman aslında İbn Arabi'de bu tamamlama konusu birçok açıdan ortaya çıkan bir meseledir. Yani tamamlama, ikmal etme, kemale erdirme konusunda evvel emirde hareket noktamız şu olabilir: Peygamber Efendimiz (SAV) bir hadis-i şerifte; "Ben güzel ahlakı tamamlamak üzere gönderildim" buyuruyor.

Şimdi "tamamlamak" dediğine göre ortada güzel ahlak diye bir şey var. Peki, tamamlamak ile olan arasındaki ilişki nedir? Yani olan ahlak ya bozulmuştur ya eksilmiştir ya başka birtakım nedenlerle etkisini kaybetmiştir. Hz. Peygamber (SAV) bu ahlakı ayağa kaldırarak, canlandırarak tekrar insanı dönüştürebilecek, insanı başkalaştırabilecek bir hale getirmeye gayret ediyor. Yani bunun için peygamber gelmiş oluyor. Bu tamamlama düşüncesi Müslüman entelektüellerin de kendilerinden önceki kültürlerle kendilerinden önceki düşüncelerle veya medeniyetlerle ilişkisinde belirleyici bir rol oynuyor. Haddizatında daha öncesinde de aynı şey vardır. Platon ve Aristo da kendisinden önceki düşünürleri tamamladıklarını düşünürler, ikmal ettiklerini düşünürler.

Ekrem Demirli:

Her büyük düşünür, kendisinden öncekine tabi olmak yerine onu ikmal etmeye çalışır. Yani hem muhteva, ana fikir bakımından hem oluşturduğu perspektif bakımından ikmal etmeye çalışır. Dolayısıyla İbn Arabi de bir ikmal filozofudur. Yani bir ikmal düşünürüdür: Tamamlama, kemale erdirme filozofudur ve onun hareket noktası da bu hadis-i şerif olabilir.

Bir yönünü daha söyleyelim; mesela İbn-i Rüşd ile konuşmasında İbn Arabi bir evet bir hayır der. Bu evet ve hayır aslında İbn Arabi'nin tamamlama yönünü bize gösterir. Tam olarak öncekini kabullenmek değil; yani Aristo'dan kalanı tam kabullenmek değil, onu ikmal etmektir. Dolayısıyla güçlü bir ana fikri var. O ana fikir doğrultusunda düşünceyi kemale erdirmiş ve insanlığa katkı sağlayacak hale getirmiş oluyor.

Bekir Salih Yaman: "Tedbirat-ı İlahiyye" 22 ana bölümden oluşuyor. Ana hatlarıyla incelediğimizde bu bölümler birbirinden bağımsız. Makrokozmos- Mikrokozmos'u merkeze aldığımızda ise birbirini tamamlıyor. Bunu nasıl anlamamız lazım?

Ekrem Demirli:

Kitap aslında ilave bölümler olmakla birlikte kendi başına bir bütünlük arz ediyor. Yani İbn Arabi, tamamıyla nefs terbiyesi üzerine odaklanmıyor, diğer konulardan da bahsediyor. Dolayısıyla yönetim, iktidar, iktidarın özellikleri, halife, halifenin özellikleri gibi konular üzerinde de duruyor. Bir feraset, akli kanunlar, yasalar bahsi var. Bunlar önemli ve Müslüman düşüncede işlenmiş konulardır.

En nihayetinde müride tavsiyeler konusu, doğrudan Tedbirat-ı İlahiyye ile ilgili gözükmüyor aslında ama o da bu kitaba dâhil ediliyor. O bölüm belki başka kitaplarında yer alabilecek bir konuydu. Kitap, kendi içerisinde tam anlamıyla birbirine geçmeli konular değil. Özellikle girişte "tasavvuf nedir" konusu ele alınıyor. Tam manada birbirine çıkabilecek konular değil ama neticede bir bütünlük oluşturabiliyor. İbn Arabi düşüncesi mikrokozmos-makrokozmos ilişkileri üzerine kuruldu. Bu, Müslüman düşüncenin tasavvuf kanadının üzerinde durduğu, esaslı bir konu olarak ele aldığı bir meseledir. Şimdi mikrokozmos, insanın evren içerisindeki müstesna konumunu anlatmak için kullanılan bir tabirdir yani "âlemi sagir"dir.

Hz. Ali Efendimizin (RA), "Ey insan sen kendini değersiz görme, sen bu âlemin zübdesisin." dediği ifade edilir. Ya da "Cirmine bakıp kendini küçük addetme aslında sende dürülmüştür bütün cihan." tabirini kullandığı beyan edilir.

Böylece Müslüman, dünyada erken dönemden itibaren insanın bütün âleme karşılık bir varlık olduğu fikri işlenmiştir. İbn Arabi buradan hareket eder. Daha sonra birçok kavram bu eksende dile gelmiştir. Bunlardan bir tanesi "cihannüma"dır. Cihannüma aslında insanı anlatan bir kavramdır. "Evreni gösteren" demek. Yani bir ayna gibi bütün evrenin kendisine yansıdığı, bütün evrenin kendisine görüldüğü varlık demek. Buna Cihannüma deniyor ya da Şeyh Galip insandan söz ederken "dide-i ekvan" der. Var olanların gözü, göz bebeği tabirini kullanır.

Fususü'l Hikem'de İbn Arabi insan için "göz bebeği" ifadesini kullanır. Bütün bunlar insanın müstesna konumunu, varlıktaki yerini anlatır. Ama hepsinin birden dayandığı kavram aslında Allah'ın insanı halife olarak isimlendirmiş olmasıdır. Allah insanı halife olarak yarattığında veya halife olarak onu yeryüzüne gönderdiğinde insan bütün varlıklara göre daha farklı bir görev daha farklı bir statü elde etmiş oluyor. Bütün bunlar mikrokozmos fikrini İbn Arabi'ye göre destekleyen, ortaya çıkartan görüşlerdir.