Çöllerin içindeki güzellik fragmanı: İbn Tulun Camii
Allah'a hamdı anlatmak için, insana doğru yolun hidayetini vermesi için secdeye kapandığı kutsal yerdir camiler… Dünyanın her yerinde, farklı farklı güzelliklerde yer alan camiler içerisinde İbn Tulun Camii, çöller arasında adeta ihtişamın ön sözü gibi yer alıyor. Hayal ve özlemle yapılan bu cami, Samarra ve döneminin en büyük camisi olarak kabul ediliyor.
Sınırsız alan... Yine sınırsız alan... Çölün uçsuz bucaksız alanı... Yüce Allah'ın görünmez varlığını çağrıştıran boşluk... Ve insanın üzerinde secdeye kapandığı bir seccadeden başka bir şey olmayan yeryüzü... Caminin asıl anlamı işte budur: Allah'a hamdını ifade etmek için... Allah'ın mutlak yüceliğine şahitlik ederek kendi kendine "yeterliğini" reddetmek için... Yapıp ettiklerinin istikametini belirleyecek ve kendisine bunları yapma gücü verecek hidayeti, yani "doğru yolun" hidayetini vermesini Allah'tan dilemek için insanın secdeye kapandığı yerdir orası...
İbn Tulun Camii demek, her şeyden önce onun asıl kısmı, yani ruhunu oluşturan geniş avlusu demektir. Ahenkleri ve büyüleyici tekrarlarıyla bir başka sonsuzluğu ilham eden ve sayısız kapılarıyla sınırsız bir âleme açılan kemerlerinin güzelliğiyle, uçsuz bucaksız güzellikten başka sınırı olmayan bir çöl fragmanıdır.
Bu avlunun enginine daldığınızda anlarsınız ki şu duygunun en yoğun bir şekilde hissedildiği yer belki de dünyada yoktur: Caminin manevî alanı, sanki maddî alana aktarılmış ve sanki namaz doğruca oraya yansıtılmıştır.
Bakışlarımızı gökten başka kubbesi olmayan avlunun zemininden öteye kaldırdığımız, avluyu hapsetmeyen, aksine onu görülür ufku olmayan bütün âlemlere açan revakların üstüne çevirdiğimiz ve o garip sarmal minareyi, tıpkı bir hatıranın serabında olduğu gibi, fark ettiğimizde, bu burguyu andıran minarenin hareketiyle bir yerlere doğru alıp götürüldüğümüzü hissederiz.
Güneşin tutuşturduğu gökyüzünde o burgu minareyi adeta uzattıkça uzatırız. Derken bir de bakarız ki Samarra'daki devasa sarmal minarenin yine aynı hareketiyle yeryüzüne ineriz. Kendimizi bir halifenin ölçüsüz hırsının çölden fışkırttığı, Bağdat'a birkaç on kilometre uzaklıktaki o Samarra'da, o masalsı şehirde buluruz. Ve de sarı aşıboyası ve kum ve güneşin altını üzerinde yükselirken artık mevcut olmayan camide... Ondan geriye kendisini bin yıllık yalnızlık içinde bir kale duvarı gibi koruyan sadece ihata duvarı kalmış. Alabildiğince geniş bir namaz kılma alanı. Bir de şu sessiz minaresi... İbn Tulun camiinin minaresi işte o minarenin tıpatıp kopyasıdır.
Tıpkı Kurtuba Camii gibi, İbn Tulun da bir hayalden ve bir özlemden doğmuştur. Abbasilerin katliamından yakasını kurtaran Emevi Hanedanının sonuncusu I. Abdurrahman'ın anayurdu Suriye'sinin ihtişamlarının hatırasını Şam'dan İspanya'ya taşıması ve Endülüs'teki Guadalquivir (Vâdiü'l-Kebîr/Büyük Vadi)'de Barada nehri kıyılarında yaşanmış harikulâde çocukluk hülyalarını yeniden yaşatmayı istemesi gibi, Bağdat'taki halife tarafından Mısır'a vali tayin edilen ve bir Türk paralı askerinin oğlu olan Ahmed İbn Tulun da halife sarayının ihtişamının hatırasıyla, özellikle de Mezopotamya çölünde şu meydan okuyuşun, yani Samarra'nın özlemiyle yanıp tutuşuyordu: Efsane şehir Samarra ve İslâm'ın onun o zamana kadar hiç görülmemiş en geniş camisi...
Çölün güneşiyle altın giysiler giyinen tuğladan surları ve benzersiz minaresiyle kendini gösteren cami... Sarmal bir rampayla zirvesine tırmanılan koni şeklindeki gövdesiyle görülmedik bir şekle sahip bu minare, devasa merdivenleriyle göğe yükselişin düşünü kurduran veya ilâhların yeryüzüne inişinin umudunu taşıyan Mezopotamya'daki binlerce yıllık zigguratların sanki yeniden boy atışıdır.
Samarra'yı kurduran kibirli halife, bu kâfirce uygulamanın anlamının acaba farkında mıydı? Mezopotamya ile birlikte medeniyetlerin doğuşunun diğer kutbunda yer alan Mısır da ölçüsüzlüğün ve aşırılığın piramitlerini dikmişti. Çünkü Firavunlar, çölü, güneşi ve zamanı hiçe sayan bu taştan çadırlar altında ölümle ebediyet yarışına çıkarak ölüme meydan okumayı umuyorlardı.
