10 soruda Osmanlı'da ticaret hayatı hakkında bilinmesi gerekenler

Eksik ve eski bilgilerimizle sık sık tekrarladığımız hususlardan birisi Türklerin ticaret ile uğraşmadığıydı. Bazı teorik ahlak kitaplarında ticaretin kötülenmesinden hareketle Osmanlılar döneminde Türklerin uğraşmadığı, bu sahanın gayrimüslim Osmanlı tebaasının elinde bulunduğu devamlı olarak yazılıp çizilir. Ancak Osmanlı ve Avrupa arşivlerine dayanılarak yapılan araştırmalar, birden fazla gemiye sahip "hoca" adı verilen birçok Türk kökenli tüccarın Venedik'ten Hindistan'a Rusya'dan Avusturya'ya büyük miktarda ticaret faaliyetinde bulunduğu ortaya çıkardı.

Bütün bunlar, Türklerin ticaretten anlamadığı, bu işin sadece gayrimüslimlere bırakıldığı gibi yaygın ve yanlış bir kanaatin terkedilmesi gerektiğini açıkça gösterir. Osmanlı tebaası olan gayrimüslimlerin ticarette üstünlüğü ele geçirmeleri, 18. yüzyılın ikinci yarısında itibaren Avrupalı devletlerin, Osmanlı ticaretinde hâkim bir unsur haline gelmesiyle oldu.

Halil İnancık, Osmanlı iktisadi zihniyetinin Ortadoğu'daki devlet ve toplum anlayışıyla yakından bağlantılı olduğu belirtir. Devletin ana amacı yönetenlerin gücünü pekiştirmek ve genişletmekti. Bunu sağlamanın yolu da zengin gelir kaynaklarına sahip olmaktı. Zengin gelir kaynakları da üretici sınıfı refaha kavuşturan şartların sağlanmasıyla oluşabilirdi. Bu yüzden devletin asli görevi bu şartları oluşturmak ve ayakta tutmaktı.

Osmanlı idarecileri ticari merkezler ve yollar geliştirmeye, halkı tarım sahalarını genişletmeye ve ticaret hacmini artırmaya etmekteydi. Nitekim Osmanlılar, izledikleri siyasetle Bursa, Edirne ve İstanbul'u yani üç Osmanlı başkentini de önemli birer ticaret merkezi haline getirdi. Devletin temel ekonomik işlevi buydu, ancak her zaman devletin mali ve siyasi çıkarları ön plandaydı.

Osmanlı döneminde bazı teorik kitaplarda, ticaret yapılacak en son meslek olarak gösterilir. Ancak bu genel bir kanaat değildir. Birçok kitapta da tam tersi bir durum olarak tüccarlığın Hz. Peygamberin mesleği olması dolayısıyla en şerefli meslek olarak zikredilir. Osmanlı İmparatorluğu'nda faaliyet gösteren her esnaf birliğinin bir piri vardı. Hazreti İdris terzilerin, Hazreti Yusuf saatçilerin, Hazreti Davud demirci ve zırhçıların, Hz. Âdem çiftçilerin, Hazreti Muhammed ise tüccarların piri sayılırdı