Abdülhamid hakkında tarihe şerh düşen sözler
Abdülhamid, cihana hükmeden Osmanlı Devleti'nin 34'üncü padişahı, İslam'ın 113'üncü halifesiydi. 33 yıllık hükümdarlığı boyunca Osmanlı topraklarına birçok hizmette bulunmuş, o yıllarda dâhili ve harici birçok saldırıya göğüs germişti. Gün gelecek, onu tahttan hal' edenler veya bu karara en ufak desteği olanlar dahi pişmanlıklarını dile getireceklerdi. Kimisi "hayatımın en büyük hatası" diyerek Ulu Hakan'a yaptığı muhalefetten pişman olacak, kimisi ise şu dizeleri kaleme alacaktı: "Divane sen değil, meğer bizmişiz; bir çürük ipliğe hülya dizmişiz."
Şeyhülislâm Mustafa Sabri Efendi Abdülhamid ile ilgili şu itirafta bulunmuştu:
"Sultan Abdülhamid Han'ın hal' edilmesi kararını destekledim. Ancak, altı ay sonra anladım ki Abdülhamid'in siyasetteki ağırlığı bütün meclise denk ve hatta meclisten fazla idi."
İstiklal şairi Mehmet Akif Ersoy, eşsiz eseri Safahat'ta Sultan Abdülhamid için şu mısraları kaleme almıştı:
"Giden semerciyi, derler, bulur muyuz şimdi?
Ya böyle kalfa değil, basbayağı muallimdi.
Nasıl da kadrini vaktiyle bilmedik, tuhaf iş:
Semer değilmiş o rahmetlinin ki devletmiş!"
Osmanlı Devleti'ne 33 yıl boyunca çeşitli görevlerde hizmet eden İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Son Sadrazamlar adlı eserinde Sultan Abdülhamid için şu sözlere yer vermişti:
"Pek nazik, pek mütevazı idi. Mültefitane sözlerle muhatabını teshir ederdi. Ecnebi küberasına ziyafet verildikte dilfiribane bir tarzda ve suhuletle uzun sözler söyler, hatırlarını tatyib ederdi. Kuvve-i hafızası son derece metin idi. Çok sigara, kahve ve çay içerdi. Iyş ü işrete ve fahş ü rezilete rağbet etmezdi. Az yer, az uyurdu."
Osmanlı son dönem âlimlerinden biri olan Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Sultan Abdülhamid'in hal' fetvasının müsveddesini kaleme alarak ve meclis kürsüsünde okuyarak tahttan indirilmesinde rolü olan bir isimdi. Elmalılı daha sonra şu itirafta bulunmuştu:
"Hayatımda yaptığım en büyük hata, Sultan Abdülhamid'in hal'ine karışmamdır."
