Darağacında bir başbakan: Adnan Menderes
Türkiye demokrasisi, 17 Eylül 1961'de tarihinin en kara günlerinden birini yaşadı. 1950 seçimlerinde yüzde 52,7 oyla iktidara gelen ve 10 yıl süreyle başbakanlık yapan Adnan Menderes idam edildi. Türk siyasetinin en önemli isimlerinden biriydi Adnan Menderes. "Yeter söz milletindir" diyerek çıktığı siyaset yolunda güçlü Türkiye hayalini, politikaları ve kalkınma atılımlarıyla gerçekleştirmeye çalıştı. Ülkenin daha müreffeh ve özgür haline gelmesi için durmadan çabaladı ve tarihimizde unutulmaz isimlerinden biri oldu.
🔸 Ali Adnan Ertekin Menderes, 1899'da Aydın'da doğdu. Anne ve babasını küçük yaşta kaybetti. Annesi Aydınlı Hacı Alipaşazadeler'den Tevfik Hanım, babası İzmirli Katipzade İbrahim Ethem Bey'di. Melike adındaki kız kardeşi, küçük yaşta vefat etti. Hacı Ali dedesi aslen Kırım Tatarı olup Konya'dan Tire tarafına göç etti.
🔸 Dokuz yaşına geldiğinde Hacı Ali dedesinden kalan Çakırbeyli Çiftliğinin ağası oldu. İzmir İttihat ve Terakki Mektebi'ne başlayan Menderes, eğitimine İzmir Amerikan Koleji'nde devam etti. Karşıyaka'da forvet olarak oynadı, Altay'da kalecilik yaptı.
❗Bir bilgi:
İzmir İttihat ve Terakki Mektebi'nin binası 1917'de İzmir valisi Rahmi Bey tarafından ve erkek muallim mektebi olarak kullanılmıştır. Günümüzde İzmir Kız Lisesi adıyla hizmet vermektedir.
🔸 I. Dünya Savaşı devam ederken Menderes, on sekiz yaşındaydı ve Amerikan Koleji'nde okuyordu. Savaş boyunca talimgahlarda ve cepheye giden trenlerde görev aldı. Sıtmaya yakalananlardan biri de oydu. Kurtuluş Savaşı'nda verdiği mücadeleden dolayı kendisine İstiklal Madalyası verildi.
🔸 Millî Mücadele'nin kazanılmasından sonra Meclis'teki Dilekçe Komisyonu'nda çalıştı. Serbest Cumhuriyet Fırkası'nın yeterince olgunlaşmadan harekete geçtiğini düşündüğünden siyasette aktif rol almak için olgunlaşmayı bekliyordu. Bu olgunlaşmayı hızlandırmak için 1932'de bir dilekçeyle Ankara Hukuk Mektebi'ne başvurdu. Lisesi diploması yoktu ama milletvekili olduğundan kabul edildi. Üniversiteye başladığında otuz üç yaşındaydı.
❗ Bir bilgi:
O yıllarda dünyada faşizm hızla yayılıyordu. Ekonomik Buhran Almanya'da Hitler, İtalya'da Mussolini ve İspanya'da Franco'yu diktatör hâline getirmişti.
🔸 Adnan Menderes, Aydın'da dedesinden kalma üç bin dönümlük Çakırbeyli Çiftliği'nin topraklarını işliyordu. 31 yaşındayken 1929'da Evliyazade Fatma Berrin Hanım'la evlendi. Bu birliktelikten Yüksel, Mutlu ve Aydın adlarında üç oğlu oldu. İkisi Yüksel Menderes ve biri Mutlu Menderes'ten olmak üzere üç torunu oldu.
🔸 Eşine politikaya girmeyip çiftçilik yapacağına dair söz vermişti. Ancak Fethi Okyar'a Serbest Cumhuriyet Fırkası'nın Aydın İl Teşkilatı için Adnan Menderes tavsiye edildi. Çünkü topraktan ve çiftçinin dilinden anlıyordu. Siyasete attığı ilk adım Serbest Fırka'nın dağılmasıyla hayal kırıklığıyla sonuçlandı. Menderes, Cumhuriyet Halk Fırkası'nın Aydın İl Başkanı oldu.
❗ Bir bilgi:
Cumhuriyet'in kuruluşundan 1946'ya kadar yapılan çok partili demokratik rejim girişimleri başarısızlıkla sonuçlandı. 1924'te kurulan Cumhuriyet'in ilk muhalefet partisi Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kuruluşundan altı ay sonra kapatıldı. 1937'de kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası da kuruluşundan doksan yedi gün sonra kapatıldı. 1946'da Demokrat Parti'nin kurulup parti tüzüğünün istikrara kavuşturulmasıyla Türkiye'de tek partili rejim sona erdi.
🔸 8 Mayıs 1845'te II. Dünya Savaşı sona erdi, elli dokuz ülkenin katılımıyla San Francisco'da Birleşmiş Milletler kuruldu. Stalin, Türk-Sovyet Saldırmazlık Antlaşması'nı feshedince Türkiye'nin Batı'yla bütünleşmesi körüklendi. Bu bütünleşme çok partili demokrasiyi gerektiriyordu. Bunun üzerinde tek adam olan "Milli Şef" İsmet İnönü 19 Mayıs 1945'te çok partili demokrasiye geçiş vaadinde bulundu.
🔸 Toprak Reformu adı altında büyük toprak sahiplerinin arazileri kamulaştırılıp adil bir dağıtım yapılacaktı. Bu yasa tasarısına ilk tepkiyi bir toprak ağası olan Menderes verdi, Nazilerin uygulamasına benzediğini söyledi. İnönü'nün bu kanun teklifiyle Türkiye'yi bir çiftçi cumhuriyetine dönüştüreceğini düşünüyordu. Menderes'in bu tutumu parti içindeki toprak ağalarından taraftar buldu.
🔸 7 Haziran 1945'te Adnan Menderes, Celal Bayar, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan parti grubuna "Dörtlü Takrir" adı verilen bir yönerge sundular. Bu yönetmelikte meclisin denetlenmesi, üniversitelerin ve basının başta olmak üzere insanların özgürlüklerinin genişletilmesi ve parti tüzüğün güncellenmesi gerektiğine vurgulanmaktaydı. Ayrıca halkı ilgilendiren kararlarda hiyerarşinin alttan üste doğru işlemesi savunuluyordu.
🔸 Menderes, Cumhuriyet Halk Fırkası'ndan ayrılarak başka bir parti kurmayı düşünmemiş, yalnızca parti içinde reform yapılması gerektiğine inanmıştı. Ama İnönü içerideki muhalefetin ayrı bir partide sürdürülmesini istiyordu. Bunun üzerine Menderes, Köprülü ve Koraltan partiden ihraç edildi. Bayar mebusluktan istifa etti, daha sonra Cumhuriyet Halk Fırkası'ndan ayrıldı.
