Dört mezhep fıkhının okutulduğu medrese: Müstansıriyye
Medreseler, İslam uygarlığında yükseköğrenimin gerçekleştirildiği en önemli kurumlardır. İslami ilimlerin yanı sıra fenni bilimlerin de öğreniminin sağlandığı medreseler, tarihin en büyük âlimlerine ev sahipliği yapmışlardır. 13. yüzyılda Bağdat'ta inşa edilen Müstansıriyye Medresesi, İslam uygarlığında inşa edilen en büyük medrese olarak bilinir. Kur'an, hadis, fıkıh gibi alanların yanı sıra tıp eğitiminin de verildiği bu medrese, dört farklı mezhebin fıkıh anlayışına göre müfredat belirlemiştir.
1228 yılında Bağdat'ta Dicle kıyısına kurulan Müstansıriyye Medresesi, İslam uygarlığında inşa edilen en büyük medrese olarak biliniyor.
🔸 Dört mezhep fıkhının da okutulduğu, Kur'an-ı Kerim, hadis ve tıp alanlarında yükseköğretim eğitimi veren bu medrese, üniversite özelliğine sahip olan ilk müessese olarak kabul edilmiştir.
🔸 Dönemin Abbasi halifesi Müstansır-Billâh tarafından yaptırılan medresenin inşası, 5 yılda tamamlanmıştır.
🔸 6 Nisan 1234 tarihinde Halife Müstansır-Billâh'ın katıldığı, devrin meşhur şairlerinin medreseyi öven şiirler okuduğu, kuruluşunda emek verenlere ve medrese hocalarına şeref elbiselerinin giydirildiği, devletin ileri gelenleri ve halkın iştirakiyle büyük bir merasimle birlikte açılışı yapılmıştır.
🔸 Bağdat'ın en merkezi yeri olan Dicle'nin doğusunda, Me'mûn köprüsüne 100 metre mesafede ve halife sarayının hemen yanındadır.
📌Anadolu'ya Selçuklu'dan miras 5 medrese
MÜSTANSIR-BİLLÂH KİMDİR?
🔸 1226-1242 yılları arasında Abbasi halifesi olarak görev yapan Müstansır-Billâh, 1192 yılında doğdu. Babası Abbasi halifesi Zâhir-Biemrillah, annesi Türk asıllı bir cariyedir.
🔸 Çocukluk ve gençlik yıllarını kendisiyle yakından ilgilenen, zekâsı, dindarlığı ve kötülüklerden uzak durması dolayısıyla ona "kadı" diyen dedesinin gözetiminde geçirmiş; babasının ölümünün ardından halife ilan edilmiştir.
🔸 Doğu İslam dünyasının Moğol tehdidine maruz kaldığı bir dönemde halifelik yapan Müstansır-Billâh, kendisine tâbi Müslüman hükümdarlarla iyi ilişkiler kurmuş, birbirine düşen Mısır ve Suriye Eyyûbî meliklerini barıştırmaya çalışmıştır.
🔸 İmar faaliyetlerine de büyük önem veren Müstansır, Bağdat'ta camiler, medreseler, ribâtlar, hanlar ve köprüler inşa ettirmiştir.
Müstansıriyye Medresesi, mimari açıdan kendine has özellikler taşır; planı ve ihtişamı ile İslam mimarisinin en seçkin örneklerinden biri kabul edilir.
🔸 Medrese, sarayın malî işlerine bakan vezir Müeyyedüddin İbnü'l-Alkamî gözetiminde inşa edilmiştir.
🔸 Dört mezhebin her biri için bölümlerin yer aldığı yapı, dikdörtgen planlıdır ve tuğladan inşa edilmiş eyvanlar, odalar ve koridorlarla çevrelenmiştir.
🔸 İç avlunun ortasına suyu yer altı kanalları ile Dicle'den getirilen bir havuz yapılmış; bu su aynı zamanda farklı bir kanalla medresenin arkasında bulunan çarşıya ulaştırılmıştır.
🔸 Dicle nehrinin zaman zaman taşması nedeniyle medresenin zarar görmemesi için nehrin bu kısmına bir set yapılmıştır.
Medrese binasının kuzeye bakan kısmının ortasında büyük bir taç kapı vardır ve bezemelerle süslü iç içe pervazlardan meydana gelen kemerin içinde kabartma kitabe yer alır.
🔸 Bu kitabede, ince işlemelerin arasında on satırlık sülüs yazı ile medresenin inşa nedeni, banisinin adı ve onun için dua bulunur.
🔸 Girişin tam karşısında mescid olarak planlanmış; alt katta kıbleye göre mescidin sağındaki bölüm Şafiilere, solundaki bölüm Hanefilere tahsis edilmişti.
🔸 Taç kapıdan girildiğinde sağdaki bölüm Hanbelilere, Hanefilerin karşısına düşen soldaki bölüm ise Maliki mezhebi mensuplarına ayrılmıştı.
🔸 Dikdörtgen avlunun dar kenarlarının ortalarında yer alan eyvanlardan doğudaki Hanefilere, batıdaki Şafiilere aitti.
* Eyvan: Üstü çoğunlukla örtülü; üç tarafı kapalı, bir tarafı tamamen açık mimari birimdir.
Her katta 39 küçük oda, orta büyüklükte birkaç oda ile çatısında ışık ve hava için penceresi olan yüksek tavanlı 12 büyük oda bulunmaktaydı.
🔸 Öğrencilerin ikameti için yapılmış olan odaların kapıları, revak şeklindeki koridora açılırdı.
🔸 Medresenin doğu bölümünde Hanefilere tahsis edilen eyvanın arka kısmında dershane, kütüphane ve medrese idaresinin bulunduğu büyük salonlar mevcuttu.
🔸 Bu bölümde ayrıca Halife Müstansır-Billâh'ın dersleri takip etmek istediğinde girdiği, binanın doğu duvarı dışından açılmış küçük bir kapı vardı.
Hanbelî ve Maliki mezheplerine tahsis edilen köşelerde derslikler dışında Şafii bölümünün köşesinde yer alan büyük odalarda hadis eğitiminin verildiği tahmin edilmektedir.
🔸 Yanlarında ise daha küçük yaşta öğrencilerin ders gördüğü ve kıraat sesli yapıldığı için diğer iki eyvanın aksine avluya değil dışa bakan dârülkurra bulunmaktadır.
🔸 Medrese gürültüye, soğuk ve sıcağa karşı 2 metreyi aşan dış duvarlarla çevrilmiştir.
🔸 Eyvanların tonozlu tavanları küçüklü büyüklü yıldız ve bitki motifleriyle bezenmiştir.
🔸 Binanın dış duvarında kabartma geometrik motiflerin bir dekor oluşturduğu tuğlalar kullanılmıştır.
🔸 Dış cephede özellikle Dicle nehrine bakan kısımda büyük kuşak halinde yazılar bulunur.
🔸 Bunların önemli bir kısmı Sultan Abdülaziz zamanında 1865'te yenilenmiştir.
🔸 İnce bir işçilikle sanatkârane geometrik ve bitkisel motiflerle bezenen duvarlar, kapı ve pencere pervazları göz alıcı güzelliktedir ve süslemelerde kireç ya da sıva kullanılmamıştır.
