İslam uygarlığında zaman hesaplamalarını sağlayan usturlaplar
İnsanoğlu, asırlar boyunca göklerde bulunan düzenin yapısını çözmeye çalışmak ve zaman kavramını bir sistem üzerinde görebilmek amacıyla sayısız girişimde bulundu. İslam'ın doğuşundan itibaren her gün beş vakit ezanın okunması, Müslümanlar için vakit kavramının önemini daha da arttırdı. Günden güne farklılık gösteren namaz saatleri astronomik yoldan belirlendiğinden bu saatlerin tam olarak bilinmesi daima önem taşıdı. Modern teknolojinin olmadığı dönemlerde Müslümanlar, bu iş için usturlap adı verilen son derece yüksek hassasiyete sahip bir alet geliştirdiler.
Usturlap, Amerikalı astrofizikçi Dr. Williams tarafından "dijital bilgisayarların icadından önceki en önemli astronomik hesaplama cihazı ve teleskopun icadından önceki en önemli astronomik gözlem cihazı" olarak tanımlanır.
Usturlabın en eski kökenleri bilinmemektedir. İskenderiyeli Theon'un MS 4'üncü yüzyılda usturlap hakkında yazdığı bilinir; Yunanlıların bu konudaki bilinen en eski eseri 6'ncı yüzyıla aittir.
Usturlap kelimesinin kökeni, Yunanca bir kelimenin Arapçaya geçmesi sonucunda ortaya çıktığı söylenen asturlab kelimesidir.
Kökenleri her ne olursa olsun bu alet, namaz vakitlerini ve kıbleyi belirleyebilmek isteyen Müslüman astronomlar tarafından geliştirilerek kullanım alanı genişletilmiştir. İslam dünyasında usturlap, 1800'lü yıllara kadar popülaritesini korumuştur.
En eskileri Maşallah Ali bin İsa ve Hârizmî tarafından 9'uncu yüzyılın başlarında olmak üzere usturlap üzerine yeni eserler kaleme alındı; ancak Müslümanlar tarafından yapılarak günümüze ulaşan en eski alet 10'uncu yüzyılın ortalarına ait olup Ali bin İsa'nın çırağı tarafından Bağdat'ta yapılmıştı.
İspanya'da 8'inci yüzyıldan itibaren başlayan Müslüman varlığı sayesinde usturlap dâhil olmak üzere Müslümanlara ait bilgiler Batı Avrupa'ya akmaya başladı.
Dolayısıyla günümüze ulaşan en eski Hristiyan ya da Batılı usturlabı 13'üncü yüzyıl ve sonrasına aittir.
Çok farklı tiplerde usturlaplar yapılmış olup bunlardan en popüleri gök küresinin ekvator düzlemine yansıtıldığı planisferik usturlaptır.
Usturlaplar gökyüzünün iki boyutlu birer modeliydi, yani gökyüzünün belirli bir zamanda belirli bir yerde nasıl göründüğünü gösteriyordu.
Bunun için, gökyüzünün görünümü usturlabın yüzeyine çizilir ve gökyüzündeki konumların kolay bulunabilmesi için işaretlenirdi. Bazı usturlaplar portatif ve avuca sığacak kadar küçükken, bazılarının çapı birkaç metreyi bulabiliyordu.
