Ölüm döşeğindeyken bile Azerbaycan’ın yardımına koşmuştuk

I. Dünya Savaşı sırasında Kafkas Cephesi'nde Sarıkamış harekâtı büyük bir hezimete dönüşmüş, onbinlerce şehid verilmişti. 1917 Ekim'indeki Bolşevik İhtilali'nden sonra bu cephede kısmi bir rahatlama görüldü. 3 Mart 1918'de Sovyet Rusya ile Osmanlı Devleti arasında Brest-Litovsk Antlaşması imzalandı. Bu sırada Gürcü, Ermeni ve Azerbaycan Türkleri Mavera-yı Kafkas Hükümeti'ni kurdular, ancak bu ölü doğan bir birliktelikti. 26 Mayıs 1918'de konfederasyon feshedildi. Aynı gün Gürcüler ve Ermeniler kendi devletlerini kurdular. Bu aşamadan sonra Azerbaycan'a yardım için tarihimizin maalesef fazla bilinmeyen, ancak en parlak askerî harekâtlarından birini gerçekleştirecektik. Üstelik bu harekât imparatorluk ölüm döşeğindeyken yapılacaktı. Kafkas İslam Ordusu'yla ilgili Halil Bal, Zekeriya Türkmen, Abdülhamit Avşar, Atilla Oral, Beşir Mustafayev, Mustafa Görüryılmaz, Mehmet Çevik ve Yaşar Ertürk'ün araştırmaları vardır.

Kafkas İslam Ordusu Gence'de

Ruslar'dan kalan silah ve mühimmatı elegeçiren Ermeniler'e karşı savunmasız durumda kalan Azerbaycan Türkleri, Osmanlı Devleti'nden yardım istediler. Bu gelişme üzerine Harbiye Nazırı Enver Paşa'nın emriyle Kafkas İslâm Ordusu teşkil edildi. 5 Nisan 1918'de çıkarılan nizamnameye göre ordunun kurulma amacı Kafkaslılar'dan teşkil edilecek ordunun esasını oluşturmak, bunun için Kafkaslı askerlere eğitim vermek, Kafkasya'da İslâm'ın yüksek menfaatlerini, Hilafetin hukukunu muhafaza etmek, Osmanlı Devleti'nin bölge ile askeri ve siyasi bağını kurmaktı. Ordu zamanla bütün Rusya dâhilindeki Müslümanları da içine alacak şekilde büyütülecekti. Azerbaycan Türkleri, Kafkas İslâm Ordusu'nun kurulmasından kısa bir süre sonra 28 Mayıs 1918'de bağımsızlıklarını ilan edip, başkenti Bakü olan "Demokratik Azerbaycan Cumhuriyeti"ni kurdular. Bu yeni devlet Türk dünyasındaki ilk demokratik cumhuriyet denemesiydi. Fakat bu sırada Bakü, Ermeni ve Rus işgali altındaydı. Azerbaycan Milli Komitesi, Bakü'nün işgalden kurtarılması için 4 Haziran 1918'de Osmanlı Devleti ile bir dostluk ve işbirliği antlaşması imzaladı. Ancak antlaşmadan Rusya, İran ve müttefikimiz Almanya rahatsız oldu. Azerbaycan Milli Komitesi Başkanı Nesib Yusufbeyli'nin gayretleriyle İstanbul'a bir elçilik heyeti gönderildi. Heyet başkanı Nâki Keykurun, İstanbul'da devlet protokolüyle karşılandı. Enver ve Talat paşalarla yaptığı görüşmeler sonunda Nâki Bey'e Azerbaycan'a askerî ve siyasî destek konusunda olumlu cevap verildi. Azerbaycan Türkleri'nin davetlerinden sonra Kafkas İslâm Ordusu'nun faaliyetlerine hız verildi. Ordunun başına Enver Paşa'nın üvey kardeşi 29 yaşındaki Nuri Bey (Killigil) atandı. Nuri Bey'in rütbesi yarbaylıktan mirlivalığa (tuğgeneralliğe) yükseltildi. Mürsel Paşa komutasındaki 5. Kafkas Tümeni de Azerbaycan'a gönderildi.

Nuri Killigil

Almanlar, Bakü petrol sahalarını kontrollerine almak için Türk ordusunu engellemeye çatıştılar. Nuri Paşa 15 Haziran 1918'de Ermeniler tarafından pusuya düşürülerek 200 şehit vermemizi Almanlar'ın çıkardığı lojistik engellemelerin sebep olduğunu söyler. Bu harekât sırasında müttefikimiz Almanlar'ın petrol hırsı yüzünden iki devletin birlikleri arasında bir çatışma da yaşanmıştır.

Nuri Paşa komutasındaki Kafkas İslâm Ordusu, Ermeni çetelerini ezip, Gence'ye doğru ilerledi. İslâm Ordusu'na karşı Bakü'yü işgal etmiş olan Ruslar ve özellikle Ermeniler karşı harekâta geçti. Gökçay yakınlarında 17-30 Haziran 1918 tarihleri arasında süren muharebelerde, bütün zorluklara rağmen Türk askeri Bolşevik-Ermeni kuvvetlerini bozguna uğrattı. Bozulan Bolşevik-Ermeni kuvvetleri Bakü'ye doğru kaçtılar.

Kafkas İslâm Ordusu, Bolşevik-Ermeni kuvvetlerine karşı kazandığı zaferlerden sonra Bakü'ye doğru yürüyüşe geçti. 21 Temmuz 1918'de Şemahi'yi ele geçirdi. Türk ordusunun başarıları karşısında müttefikimiz Almanlar'ın engelleme çabaları devam ediyordu. Enver Paşa, Alman baskıları karşısında görünürde Nuri Paşa'ya yürüyüşün yavaşlatılması yönünde emirler verdi. Ancak gizli yazışmalarda ise bir an evvel Bakü'ye girmesini emretti. Nuri Paşa, 23 Temmuz tarihi itibariyle Bakü'ye 70 kilometre uzaklıktaydı. Nuri Paşa, bu arada Azerbaycan milli ordusunu kurma çalışmalarına da hız vermişti. Azerbaycan Türkleri zorunlu askerliğe tâbi tutulup, seferberlik ilan edildi. Bu arada gönüllüler de akın akın orduya katılıyordu. Azerbaycan Türkleri Osmanlı ordusu tarafından eğitildi. Bu eğitimler sayesinde kısa sürede Azerbaycan Türkleri arasında subay kadrosu oluşturuldu ve Gence'de Milli Harp Okulu açıldı.