Osmanlı’da fiyatları sabitleme usulü: Narh
Osmanlı İmparatorluğu'nda fiyat kargaşasının önüne geçmek ve ekonomik dengeyi sağlamak amacıyla gerek ekmek, gerekse eşya konusunda devlet tarafından sabit fiyatlar koyulurdu. Özellikle gelir düzeyi düşük aileler düşünülerek 'düşük' tutulan fiyatlar narh defterlerine kaydedilirdi. Ramazan ayının başlangıcında yeni bir narh belirlenerek bu mübarek ay için hususi fiyatlar oluşturulurdu. Peki, Osmanlı Devleti'nde narh sistemi nasıl uygulanırdı, fiyatlar neye göre belirlenirdi, narh sisteminin temel amacı neydi?
Narh ne demektir?
🔹 Kökeni Farsçaya dayanan narh kelimesi kıymet, fiyat anlamına gelen nirh kelimesinden gelir.
🔹 Osmanlı Devleti'nde temel ihtiyaçları karşılayan ürünlerin piyasa fiyatlarına doğrudan müdahale edilerek belirli sınırları aşmasının önlenmesi maksadıyla resmi olarak tavan fiyat belirlenmesi anlamında narh ifadesi kullanılır.
🔹 Fıkıh biliminde devletin fiyatlara müdahalesi araştırılırken narhın bu türü incelenir. Bir diğer ifadeyle, narh sabit fiyat tespitlerini içerir.
🔹 Osmanlı Devleti'nde fiyat tespitleri mevsimlik olarak yapılırdı. Bunun yanı sıra savaş, abluka, kıtlık, tabii afetler ve sikke tashihlerinden sonra fiyatlar tekrar yenilenirdi.
🔹 En önemli gıda maddesi olan ekmek, et ve süt fiyatları yaz ve kış aylarında farklılık gösteriyordu. Bunun gibi bazı ürünlerin fiyatları tespit edilirken ham maddenin miktarı ve değeri göz önüne alınırdı.
🔹 Sebze ve meyve fiyatları da mevsimden mevsime değişir, ürün miktarına göre ayarlanırdı. Sera teknolojisinin olmadığı o yıllarda sebze ve meyvenin bolca olduğu mevsimlerde fiyat farklılık göstereceğinden ilkbahar ve sonbaharda çok sık şekilde tespit yapılırdı.
Ramazan başlamadan narh
🔹 Narh uygulamasının en önemli safhası Ramazan ayı geldiğinde ortaya çıkardı.
🔹 Ramazan'dan bir, iki gün önce veya ilk günü fiyatlar açıklanır ve hemen bütün yiyecek maddelerinin satışı buna göre gerçekleştirilirdi.
🔹 Özellikle Ramazan ile yeni narh koyulmasının temel amacı, bu mübarek ayda halkın alım yaparken zorlanmaması ve fahiş fiyat artışı ve stokçulukla alışverişte adaletin bozulmasına engel olmaktı.
Sefer ve savaşlarda narh
🔹 Sefer ve savaş gibi olağanüstü durumlarda ordunun ihtiyacı olan maddeler vergi karşılığı veya ücretle toplanırdı.
🔹 Bazı üreticilerin de sefer ve savaşlara katılması, piyasadaki ürün miktarının azalmasına ve fiyatların artmasına neden olduğundan bu vakitlerde yeni narhlar çıkartılır ve fiyatlar sabitlenirdi.
🔹 Ege ve Akdeniz'den İstanbul, Marmara ve Karadeniz limanlarına malların taşınamadığı, İngilizlerin Çanakkale Boğazı'nı ablukaya aldığı yıllarda mecbur olarak fiyatlar tekrar ayarlandı.
Narhın tespitçileri: Muhtesipler
🔹 Osmanlı İmparatorluğu'nda narhların verilebilmesi için piyasadaki artışların, azalışların, ürün geliş, gidiş ve dengesinin iyi bilinmesi gerekiyordu. Bu takibatı kadıların yardımcıları muhtesipler yapardı.
🔹 Kol oğlanlarıyla beraber çarşı ve pazarı sürekli takip ve teftiş eden muhtesip, esnaflarla sıkı bir münasebete sahipti.
🔹 Narh verilirken malların değerini bilen esnaf idarecilerinin de bulunduğu bir toplantı yapılır, bu toplantılar sonucunda fiyatlar belirlenirdi.
🔹 Kadıların ve muhtesiplerin katılımının mümkün olmadığı toplantılarda fiyatların belirlenmesi esnaf idarecilerine devredilirdi.
İstanbul'un kadılıkları
🔹 Köylerden ve taşralardan gelen malların çıkış yerindeki fiyatı belgelenir ve narh buna göre belirlenirdi.
🔹 İstanbul'un sur içi "nefs-i İstanbul" olarak adlandırılırdı. İstanbul, Sur içi, Eyüp, Galata ve Üsküdar olmak üzere dört kadılıktan oluşuyordu.
🔹 Narh İstanbul kadısı tarafından verilir, diğer kadılıklara fiyatları bildiren listeler gönderilirdi. Her kadılık kendi sınırları içindeki mahallere yeni fiyatları bildirirdi.
🔹 Taşralarda narhın belirlenmesine baktığımızda ise taşranın büyüklüğüne göre vali, muhafız gibi bir vazifelinin onayı alınarak kadının belirlediğini görürüz.
🔹 Osmanlı'da esnafın satışlardaki karı %10-15 arasında değişirdi. İhtisab kanunnâmelerinde "onu on bir" şeklinde ifade edilen bu kar, yapılması çok emek isteyen işlerde % 15'e kadar çıkabiliyordu.
🔹 Özel yetenek ve maharetle yapılan bazı malların fiyatı, o işin uzmanı olan ustalar tarafından konulurdu.
(x)İhtisab kanunnâmesi: Osmanlı'daki tüketici kanunu
