Osmanlı'nın basılı ilk atlası: Atlas-ı Cedid

Matbu kitaplar ilk defa olarak 1729 yılında İbrahim Müteferrika tarafından basılabildi. Cedid Atlas'ta Mühendishane Matbaası idarecisi Müderris Abdurrahman Efendi tarafından Avrupa coğrafya bilgilerinin ve o günün Avrupa harita yapım metotlarının ilk defa olarak kullanılmasıyla hazırlanmış ve ancak 1803 yılında basıldı. Atlasın bir serlevha niteliğinde olan kitap başlığındaki tam adı Cedid Atlas Tercümesi olup, Türkiye haricindeki ülke kütüphanelerinde bu isimle kayıt altına alındı. Sadece 50 adet basıldı. Bir nüshası III. Selim'e sunuldu.

Cedid Atlas'ın dünya kütüphanelerinde toplam 8 nüshası var. Bunlar; Topkapı Sarayı, İstanbul Teknik Üniversitesi, Boğaziçi Üniversitesi, Üsküdar Belediyesi, Amerika Birleşik Devletleri Kongre Kütüphanesi, Princeton Üniversitesi, Leiden Üniversitesi ve son olarak da Medine'de yer alan Eqtna isimli nadir kitap satan bir kitabevinde. Kongre Kütüphanesi'nde yer alan nüsha, Cedid Atlas için vazgeçilmez bir kaynak durumunda.

Cedid Atlas (mavi-siyah) renkli bir gökyüzü ve burçlar haritası ile dünyanın değişik bölgelerini gösteren ve elle renklendirmiş 24 bakır gravür harita içerir. Gökyüzü haritası ve diğer haritalar en az (53 cm x 72 cm) ebadında olup, haritaların tamamı William Faden'ın General Atlas'ından uyarlanmıştır. Atlasta haritalardan önce Mahmud Raif Efendi tarafından yazılmış ve coğrafyanın faydalarını anlatan (1+79) sayfa uzunluğunda "Ucalet-ül Coğrafiye" adlı bir çalışma ve bir de kapak sayfası (serlevha) bulunmaktadır. Mahmud Raif Efendi'nin yazdığı "Ucalet-ül Coğrafiye" adlı çalışma 1804 yılında basılmış ve atlasın başına eklenerek beraberce ciltlenmiştir.

Cedid Atlas, Osmanlı İmparatorluğu'nda yürürlüğe konan Nizam-ı Cedid ("Yeni Düzen") hareketlerinin bir parçası olarak basılıp yayınlandı. Ebadı (36 cm x 53 cm) olan bu atlastan matbaada sadece 50 nüsha basılmıştır. Basılan nüshalardan birisi Osmanlı padişahı III. Selim takdim olunmuştur; birkaç nüsha İmparatorluğun mühim şahsiyetlerine ayrılmış, bazı nüshalar Mühendishane kütüphanesine gönderilmiş ve diğer nüshalar da satışa sunulmak üzere ayrılmıştır. Ancak, 15-18 Kasım 1808 tarihindeki Alemdar Vakası esnasında İstanbul'da isyan eden yeniçerilerin nümayiş ve saldırıları esnasında Mühendishane matbaası ambarında bir yangın çıkmış ve satışa sunulmak üzere bekleyen nüshalardan bilinemeyen bir miktarı yanıp yok olmuştur.

Muhtelif incelemelere göre ve atlaslardan yırtılıp çıkarılarak dünya çapında satılan ya da satışa sunulan tek haritaların miktarı da göz önüne alınarak, tüm dünyada kamu veya özel şahıslara ait kütüphanelerde en fazla 20 tam ve eksiksiz nüsha kaldığı tahmin edilmekteyse de, pek çok kaynak dünyada halen en fazla 10 adet tam ve eksiksiz nüsha kaldığını belirtir. Buna göre, tarihi değer taşıyan basılı atlaslar arasında Cedid Atlas en nadir olanlarından birisidir.