Arama
Yakın tarihimizin utanç yılları: İstiklal Mahkemeleri
Resmi tarih ve popüler kültür İstiklal Mahkemeleriyle pek ilgilenmedi, hatta yıllar boyu adını anmaktan bile kaçındı. İstiklal Mahkemeleri'nin nasıl kurulduğu, kimleri darağacına nasıl gönderdiği bugüne dek çok az kaleme alındı. "Asker kaçaklarını yakalayıp sorgulama" amacıyla kurulan bu mahkemeler zamanla amacından saptı; hükümetle ters düşen, bunu dile getiren veya bu doğrultuda iftiraya uğrayan kim varsa, hepsi bu mahkemelerde yargılandı. Onların içinde kurtuluş mücadelesinin büyük komutanı Kazım Karabekir Paşa da vardı, "şapka takmadığı" gerekçesiyle idam edilen İskilipli Atıf Hoca da... İstiklal Mahkemeleri, 92 yıl önce bugün kapatıldı.
Meselenin "memleket" olduğu bir dönemdi 1920 yılı. Yurdun dört bir yanından Ankara'ya gelen vekiller, hiçbir kişisel çıkar gözetmedi; amaç, halk iradesini hâkim kılmaktı ve başarı muhakkaktı. Yıllarca işgallere karşı savaşmış bir milleti, son sığınak olan bu memleketi elde tutabilmek için 23 Nisan 1920'de, ağır şartlar altında büyük bir amaç etrafında toplandı ilk meclis.
Çok büyük sorumluluklar altında bir araya gelen meclisin en büyük dertlerinden biri, asker kaçaklarıydı. Bir asır boyunca aralıksız süren savaş Anadolu'yu bıktırmış; köyler erkeksiz, çocuklar babasız kalmıştı. Millet, bu nedenle yeni bir savaşa daha sıcak bakmıyordu. Memlekette, İstanbul-Ankara ikilemi hâlen devam ediyordu.
Bütün bu nedenlerle yeni meclisin ilk işi Hıyanet-i Vataniyye (Vatana İhanet) Kanunu çıkarmak oldu. Bu kanun, meclis açıldıktan sadece 6 gün sonra, yani 29 Nisan 1920 günü yasalaştı. Mustafa Kemal, başkomutanlık rütbesine getirildi.
Vatana İhanet Kanununa göre asker kaçaklarıyla mücadeleyi yapacak kurum da belliydi. Olağanüstü mahkemeler kurulacak ve inzibatların yakaladığı kaçaklar o mahkemelerde yargılanacaktı.
Tehdit unsuru sayılan hareketlere karşı daha sıkı tedbirler alınmak isteniyordu. Dr. Tevfik Rüştü Bey, Mustafa Kemal'e İhtilâl Mahkemeleri kurulması için bir öneri verdi. Kanunun çıkarılmasından sonraki dört aylık dönemde düzenin sağlanamaması üzerine, 1793'te Fransa'da kurulan olağanüstü yetkilere sahip mahkemeden esinlenilerek, 18 Nisan 1920 günü "İstiklal Mahkemeleri" kuruldu.
Gezici görev yapacak olan mahkemeler, üç üyeden oluşacak, karar için oy çokluğu yeterli olacaktı. Ama gerektiğinde başkomutan mahkemeye müdahale edebilecekti ve bu madde, meclis içinde oluşan muhalefetin pek hoşuna gitmedi.
"Hukuk tarihimizin utanç yılları: İstiklâl Mahkemeleri" adlı videoyu izlemek için tıklayın.
Muhalefetin başını çeken isimlerden biri Elazığ mebusu Hüseyin Avni Bey, meclis kürsüsüne çıktı ve İstiklâl Mahkemelerini şu sözlerle eleştirdi:
"Olağanüstü mahkemeler olağanüstü dönemde kurulmuştur. Hükümet bize bu kanunu kabul ettirmiştir. Ancak bugün İstiklâl Mahkemelerinin el uzatmadığı hiçbir şey kalmamıştır. Efendiler! Siz memleketi yaşatmak istiyorsanız 350 mahkemenin kudretini artırın. Çünkü o beş mahkeme, memleketi kurtaramaz. Bu dünyanın adaletine sığmaz. Mesele asker kaçağıysa mahkemelerin yetkilerini sadece o kadarla sınırlayalım. Mahkemelere yüklenen her şeyi hüküm altına alma ve her şeye hüküm verme yetkisini üzerimizden kaldırmak bizlere farzdır!"
Hüseyin Avni Bey'in bu uyarıları, elbette yeterli olmadı. İstiklâl Mahkemeleri her geçen gün kuruluş misyonunun, yani "asker kaçaklarını yakalayıp sorgulama" amacının daha da dışına çıktı.
İstiklâl Mahkemeleri'nin hukuk kurallarını alt üst ettiği gelişme, Aralık 1921 tarihine rastladı. Saltanat ve hilâfetin kaldırılacağının konuşulduğu bir dönemde, Konya'da bir yürüyüş gerçekleşti. Halk hilâfetin kaldırılması ihtimaline tepkiliydi.
Asli görevi "asker kaçaklarıyla mücadele" olan İstiklâl Mahkemeleri, o gün devreye girdi ve o dönem gerçekleşen her şey TBMM arşivinin 242 numaralı dosyasına işlendi.
Meclisten oy çokluğuyla çıkan karar korkunçtu. Kararda Konya'nın tümüne irticacı deniyor, hatta tüm Konya'nın tutuklanması emrediliyordu! Bu karar tarihe şu sözlerle geçti: "Bütün bir Konya bölgesi irticaya müsait bir bölge olduğundan gericiliğe müsait bir zemin oluşturulduğundan Konya halkının bütünüyle tutuklanmasına!"
İstiklâl Mahkemesi, o emir üzerine harekete geçti. Üç üyeli gezici mahkeme, Konya'ya gitti ve sadece üç gün içinde, Konya bozkırında 2 bin 300 kişi tutuklandı. Tutuklananlardan 805'i, yine üç gün içinde idam edildi. Olayın ardından tarihe şu sözlerle not düşüldü: "Konya merkezde 2 bin 300 kişi tutuklanmış, 805 kişi üç gün içinde idam edilmiştir. Bin 495 kişi de kürek, kala, bende ve ömür boyu gibi çeşitli cezalara çarptırılmışlardır."
Resmi tarihe yazılmayan bu gerçekler, ilk meclisteki muhalif kanadın ve koca bir milletin hafızasından da hiçbir zaman silinmedi.