Saddam'ın aldığı son karar, memleketinde dış ticaretin dolar yerine Euro üzerinden yapılmasıydı. Amerika bunu affetmedi; Irak'ı sildi. Doların tarihi eski değil ama süper bir gücün dünyayı dolaşan faizsiz kredi ve aynı zamanda hâkimiyet vâsıtası olarak hemen herkesi yakından alakadar ediyor.
Bizim neslimiz doların artışı veya düşüşüyle, ama ekseriya artışıyla, hop oturup hop kalkmışızdır. Mamafih 1980'e kadar dolar taşımak, bulundurmak mümkün değildi. Üç senede bir yurt dışına çıkma izni koparana 100 dolar verilirdi. Ama her şey dolara bağlı olduğu için, ücra köydeki adama bile ucu dokunurdu.
1923'de 80 kuruş olan dolar, şimdiye kadar 1,5 milyon kat arttı. Daha doğrusu lira o kadar değer kaybetti. Gazeteci Hikmet Feridun Es, 1930'larda dolar 1 lira olduğu günlerde yaptığı bir Amerika seyahatini, yıllar evvel "Türk Parasına Şapka Çıkarıldığı Günler" serlevhası altında neşretmişti.
1950'lerde 2,8 lira iken; 1960 darbesinden sonra 9 lira oldu. 1970'lerde 14 lira iken; 1978'de ABD ambargosunun kalkmasının ardından 25 liraya yükseldi. 1979'da 25; 1980'de 91; 1981'de 135 derken, ipin ucu kaçtı. 1996'da 100 bin; 2001'de de 1 milyon lira sınırını aştı. Böylece lira, 95 senede dolar karşısında (yazının yazıldığı esnada) 9 milyon misli kıymet kaybetti.
DOLAR BOŞALIR
Dolar diye çok para var. Kanada, Avusturalya, Yeni Zelanda'ya kadar. Ama dolar deyince hemen herkesin aklına Amerikan doları gelir. Ekvator, El Salvador, Panama, Hollanda Antilleri, Marshall Adaları, Virgin Adaları, Turk & Caicos Adaları, Zimbabwe, Palau, Mikronezya ve Doğu Timor'da da ABD doları resmî paradır.
Doların doğum yeri, Amerika değil, Avrupa'dır. Bohemya'nın (Çekya) Almanya sınırındaki St. Joachimsthal (Çekçesi Jáchymov) kasabasında Bohemya Kontu Hieronymus Sclhik 1520 senesinde 29 gram ağırlığında bir gümüş para bastırdı. Paranın bir tarafında Bohemya arslanı ile Kral II. Ludwig'in resmi; öte tarafında ise Hazret-i Meryem'in babası Aziz Joachim'in röliyefi vardı.
St. Joachimsthal 'Aziz Joachim'in Vadisi' manasına gelir. Burada basılan ve kısa zamanda çok popüler olan paraya da Joachimsthaler adı verildi. Hafifliği sebebiyle bilhassa dış ticarette avantaj temin eden paranın benzerini Fransa, İspanya ve Hollanda da bastı. Ama kimse bu uzun ve zor ismi söylemedi; thaler demeyi tercih etti. Macarlar, taller; İsviçreliler, daler; İtalyanlar, tallero; Lehler, talar; Rus, Çek ve Slovenler, tolar; İzlandalılar, dalur ve nihayet İngilizler dollar dediler.
AMERİKAN DOLARININ ESASI
Kuzey Amerika'daki müstemlekelerin kullandığı çeşitli paralar arasında, bu thaler (dolar) da vardı. Tedavüle Hollandalılar vasıtasıyla girmişti. Amerika'yı keşfeden İspanyollar, kıtadaki gümüş madenlerine de hâkim olunca, dünya gümüş sektörünün çoğunu ele geçirdiler. Taler'i karşılamak üzere bastıkları gümüş peso de ocho (sekiz parça, yani 8 real mukabili); İspanyol doları diye tanındı. Bu para sadece Avrupa'da değil; Amerika ve Uzak Doğu'ya yayıldı.
Amerika'nın İngiliz mıntıkasında da kullanılan İspanyol doları, gümüş bolluğu sebebiyle değerini hızla kaybetti. Massachusetts'de 1690'da kâğıt dolar basıldı. 1739'da Benjamin Franklin'in Philadelphia'daki matbaasında basılan dolarlarda manzara resimleri vardı ve sahteciliği önlemek adına kabartmalar kullanılmıştı.
Amerika, istiklâlini kazanınca, kıtada kıt bulunan İngiliz sterlini yerine, hem hamasi, hem de pratik sebeplerle halkın çoğunun kullandığı İspanyol dolarını sahiplendi ve 1785'te millî para olarak kabul etti. 1856'ya kadar da bu statüsü devam eden İspanyol doları, Amerikan dolarının esasıdır.
DOLAR İÇİN GİZLİ SERVİS
1791'de kurulan The Bank of United States (Merkez Bankası), hükümet operasyonlarının resmî merkezi oldu. 1792'de para kanunu çıkarıldı ve darphane kuruldu. Kongre, hazineye faizsiz vadesiz banknot çıkarma salahiyeti verdi. Böylece tıpkı İspanyol dolarına benzer 27,4 gram sıkletinde gümüş paralar basılmaya başladı. Birkaç sene sonra 1800'de gümüş nispeti azaltıldı. Ayrıca altın ve bakır paralar da basıldı.
1861'de de ilk kâğıt Amerikan doları basıldı. Renkleri yeşildi ve yeşil diye anıldı. Üzerinde gravür ve karışık desenler ile hazine vekâletinin mührü vardı. Umumiyetle 'kartal' motifi kullanıldı. Amerikan Gizli Servisi, 1865'te bizzat kalpazanlıkla mücadele için kuruldu.
1929 krizinden sonra tasarruf maksadıyla paranın ebadı % 30 ufaltıldı. Her farklı paranın ayrı deseni olmaya başladı. 1996'dan itibaren sahte paranın önüne geçmek maksadıyla 7-10 senede bir doların dizaynının değiştirilmesi kararlaştırıldı ve yıllarca alışılagelen banknotlar, 2000'den itibaren biraz değişik basılmaya başlandı.
DOLARIN HASTALIKLI HÜKÜMRANLIĞI
1933'de dörtte bir değer kaybederek ilk defa devalüasyona uğradı; 1 dolar, 0,9 gram altın kıymetine düşmüştü. Kovboy filmlerinde 'bir avuç dolar için' neler neler yapıldığını görenler şaşırmamalıdır. Doların alım gücü şimdikinden fazlaydı.
Esas darbe Nixon devrinde yaşandı. 1971'de bütün dünyadaki trende uyularak, doların, altın mukabili basılmasından vazgeçildi. Bu da doların alım kıymetini üçte birine düşürdü. O zamana kadar darphaneler bastığı para mukabilinde, kıymeti kadar altını deposuna koyardı. Artık paranın ardında sadece basan devletin itibarı kalıyordu.
Değeri düşse de, yükselse de, Amerikan ekonomisine zarar vermeyen dolar, kim ne derse desin, bugün dünyanın en güçlü parasıdır; finans piyasasının vazgeçilmez yatırım vasıtası ve Amerikan hâkimiyetinin hem sembolü, hem de vesilesidir.
Bugün (2009'dan beri) başta Rusya ve Çin olmak üzere, bazı devletler ve kuruluşlar, doların 1944'te başlayan bu hastalıklı hükümranlığını yıkacak projeler tatbik etmeye çalışıyorlar. Milletlerarası ticarette kullanılacak para birimini değiştirmek istiyorlar. İran ve Türkiye gibi devletler de buna destek veriyor.
$'NİN HİKÂYESİ
Doların meşhur işareti de İspanyol dolarından kalmadır. İspanyol doları (peso), P üzerine S harfi ile gösteriliyordu. Amerikan doları ortaya çıkınca, bu işareti kullanmaya devam etti.
DOLAR MEŞHURLARI
En çok tedavül eden 1 dolarlıklarda, kurucu başkan General George Washington'un resim vardır. Ayrıca ABD tarihinin şu meşhur şahsiyetlerinin resimleri yer alır:
- Amerikan anayasasının mimarı 2. başkan Thomas Jefferson (2$)
- Köleliğin kaldırılması için mücadele eden ve suikasta uğrayan başkan Abraham Lincoln (5$)
- Kuvvetler ayrılığının ve merkez bankasının kurucusu düelloda ölen başkan Alexander Hamilton (10$)
- 7. başkan Andrew Jackson (20$)
- İç savaşın muzaffer kumandanı Ulysses Grant (50$)
- Kuruculardan paratoneri bulan bilgin Benjamin Franklin (100$)
- 1969'a kadar nadir işlerde kullanılan 500 $'lık banknotların üzerinde, İspanya'yı yenip Filipinler, Küba ve Porto Riko'yu alan ve suikastta öldürülen 25.başkan William McKinley
- 1000$'lık banknotlarda kaybettikten sonra tekrar seçilen ilk ve tek başkan Grover Cleveland'ın
- 5000$'lıklarda anayasa yargısının kurucusu başkan James Madison
- 100.000$'larda ise I.Cihan Harbi'nde ortaya attığı prensipleriyle meşhur başkan Woodrow Wilson
ALLAH'A GÜVENİRİZ
Amerikan dolarının en mühim hususiyeti üzerindeki In God We Trust yazısıdır. "Allah'a Güveniriz" demektir. Hatta doların gücünü, üzerindeki bu mütevekkilâne ibareye bağlayanlar vardır. Bu ifade, 1955 tarihli bir kanunla konulmuştur.
MASONLUK
Başka bir husus da, doların üzerinde masonluğu tedai ettiren bazı ezoterik işaretlerin yer almasıdır. En mühimi dünyayı gözleyen göz sembolüdür. Bunda da kurucuların ekserisinin Mason olmasının tesiri bulunsa gerektir. 12 katlı bitmemiş piramit, Yakub'un 12 basamaklı merdivenini, yani 12 İsrail kabilesini; kartalın gövdesindeki 7 çizginin, İncil'de geçen ilk 7 kiliseyi sembolize ettiği söylenir. Piramitin altında, Novis Ordo Seclorum (Yeni Dünya Düzeni) yazar.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci