Halvetiye halvetten mi gelir sadece?

Halvetiye tarikatını bilmeyenimiz yok. İslam dünyasının en yaygın tarikatı olan bu tarikata, piri, yani ilk kurucusu Ömerü'l-Halvetî'ye (ö. 1398) nispetle Halvetiye, müritlerine de Halvetî deniliyor.

Ülkemizdeki en yaygın tarikat olan Halvetiye, halvetten geliyor. Halvet ise kişinin günahtan korunmak ve rahatsız edilmeden ibadet edebilmek için insanlardan uzak yerlerde yaşamayı tercih etmesi demek. Sözlüklere bakıldığında belki biraz daha farklı tanımlara tesadüf edersiniz ama anlam olarak üç aşağı beş yukarı bu şekilde tarif edilir.

Gelenekte, sözlük ve ıstılah anlamları olan kelimeleri yeniden anlamlandırmak yaygın. Ancak bu tanımlar daha çok zevkî olup kişiye özeldir ve o sözlüklerde, kitaplarda o tanımlar kullanılmaz, bildiğimiz tanımlar kullanılır.

Zevkî olan bu tür tanımların iki çeşidi var. Ya kelime, anlamlı yerinden bölünerek yeniden anlamladırılır ya da kelimeyi oluşturan harflerden yola çıkılarak yeni bir tanım yapılır.

Söylediklerimin daha iyi anlaşılması için bir örnek vereyim.

HALVET

Mensur akrostiş diyebileceğimiz bu tür bir açıklama, Sarı Abdullah Efendi (ö. 1660) merhûmun Semerâtü'l-Fu'âd isimli meşhur eserinde geçer. Sarı Abdullah Efendi öyle sıradan biri değil. Üst düzey mevkilere gelmiş bir bürokrat, Mesnevî'yi şerhedecek kadar büyük bir mutasavvıf, muhtelif eserler kaleme alacak kadar derin bir alim. Bir de hattatlığı var.

Ona 'Sarı' denilmesi sarışın olmasından değil. Mesleği gereği güzel yazmasının yanı sıra çiçek yetiştiriciliği de var. Yedi yeni lâle çeşidi yetiştirdiği rivayet edilir. Yetiştirdiği lalelerden en güzelinin rengi onun lakabı olur.

Sarı Abdullah Efendi'nin Halvetiyye ile ilgisi Celvetiyeden gelir. O, "aslen Bayramî, tarikaten Celvetî, terbiyeten Mevlevî"dir. Aziz Mahmut Hüdâyî dervişi olan Sarı Abdullah Efendi, Halvetiyeyi şu şekilde açıklar:

Halvetiyyenin "hâ"sı sivâdan hulüvv-i kalbe, "lam"ı lezzet-i zikre, "vav"vı vikâye-yi zâhir ü bâtına ve ahde vefâya, "te"si temkîne, "ye"si yusr ba'de'l-usra, "he"si müşâhedeye delâlet ider.

Söylenilen sözü biraz daha açalım.

Halvettiye ha, lam, vav, te, ye ve he harflerinden oluşur. Her harf bir veya birkaç kavramı simgeler. Bu harflerin simgeledikleri kavramı ise Sarı Abdullah Efendi şöyle açıklar:

Hâ: Hüluv kelimesini sembolize eder. Boşluk anlamına gelen hulûv kalbi sivadan, yani gayrılardan, Hak'tan gayrısından boşaltmak, Hak'tan başkasına yer vermemek gerek.

Lam: Zikretmenin lezzetine işaret eder. Bir Halveti zikrinden lezzet alır, almalıdır. Zikirden lezzet almasını öğrenene kadar da sülûku devam eder.

Vav: Koruma, himaye etme anlamındaki vikâyenin ilk harfi. Korunacak şey ise dervişin içi ve dışıdır. İçini her türlü kötü düşünceden, dışını da her türlü kirden korumalıdır. Vavın sembolize ettiği ikinci kavram vefâ. Vefâ verilen sözde durma, dostlukta ve arkadaşlıkta sebat etmek demek. Tasavvuftaki anlamı ise ezel bezminde Allah'a verilen sözde durmayı hatırlatır. Derviş için ise vefa iki türlüdür. İlki tarikine olan sadakatıdır. Tarikatine vefa göstermesi ona ezel bezminde verdiği sözü hatırlaması içindir. En büyük tarikat insanlıktır ve diğer tarikatler de büyük tarikate götürmek için çıkılan yolculuktur. Kişi, hayatta iken ezelde verdiği ahidi yenilemelidir. Tarikatler de bu yenilemeyi öğretirler.

Te: Temkînin işareti olan te ihtiyatlı ve tedbirli olmak demektir. Temkinin bir diğer anlamı da düşünceli ve ağırbaşlı davranmadır. Derviş hem tedbirli hem de ağırbaşlı olmalıdır.

He: He ise müşâhede, yani Allah'ın varlığını yarattıkları üzerinden müşahede etmeye delalet eder.

SARI ABDULLAH EFENDİ'NİN TARİFİ

Bu durumda Sarı Abdullah Efendi'nin yaptığı Halvetiyye tarifi şöyle olmakta:

Kişinin kalbini Allah'tan gayrı nesnelerin sevgisinden boşaltması, zikirden lezzet almasını bilmesi, içini ve dışını her türlü kötülükten, kirden ve pastan temizlemesi, ezelde ve şeyhi önünde verdiği söze sadık olması, temkinli ve ağırbaşlı olması, bu hal içinde iken cümle eşyâda Hakk'ın te'sirini ve tezâhürünü görmesi demektir. Halvetiyye de bunları öğreten mektebin adıdır.

Gördüğünüz gibi, kitaplarda, sözlüklerde yazılan ve yukarıda alıntıladığımız tanımdan biraz farklı bir tanım oldu. Buna Sarı Abdullah Efendi'nin zevki tarifi diyoruz.

Şimdi sizin aklınıza diğer tariklerin de böyle anlamladırmaları var mı, sorusu gelebilir. Olmaz mı! Tabi ki var.

Yeri geldikçe onlardan da bahsederim inşallah.

İsmail Güleç