Üniversite dediğimiz yükseköğretim kurumunun tarihsel gelişimine bakıldığında birçok süreçten geçtiğini ve her süreçte kendini var eden birtakım özellikler ve nitelikler kazandığını görürüz. Gordon Leff'in üniversitelerin oluş süreçlerinden bahsederken üzerinde durduğu konulardan biri de üniversite geleneği idi. Üniversiteyi var eden özelliğin gelenek olduğunun altını çizerek ifade eder.

Bugün dünyanın önde gelen üniversiteleri, hatta üniverite denilince akla gelen Oxford, Cambridge, Harvard, MIT, Sorbonne gibi üniversiteler bu şöhretlerine kadim geleneklerine sahip çıkarak ulaştıkları araştırmacıların üzerinde ittifak ettikleri konulardandır. Kuruluş tarihlerini mümkün olduğunca geriye götürmenin altında geleneğinin ne kadar köklü olduğunu gösterme gayreti yatar.

Üniversite, her şeyden önce bir kültür alanıdır ve her üniversitenin genel kültürü yanında kendine has bir kurum kültürü de olmalıdır. Bu açıdan baktığımızda, aynı şehirde yan yana iki üniversitenin birbirinde benzediği kadar farklı olduğunu da görebiliriz. Üniversiteyi o farklar büyütecek ve farklı bir noktaya getirecektir. Birbirini taklit eden üniversiteler ile gelenek oluşturmak pek mümkün olmaz.

Üniversitelerde geleneğin oturması ve kurum kültürünün oluşması ve korunması ise ancak bölümler üzerinden olabilir. Bundan dolayı üniversite dediğimiz şey aslında bölümdür ve bölümler üniversite için çok önemlidir. Üniversite dediğimiz şey bölüm üzerine inşa edildiğinde gerçekleşebilen bir kurumdur. Öğrencinin ve hocanın merkezinde bulunmadığı bir sisteme üniversite adını vermek doğru değildir.

Gelenek nasıl inşa edilir?

Akıllara şöyle bir soru gelebilir. Gelenekli bir üniversite kurulmak için illa çok eski tarihli olmak mı gerekir? Bu soruya evet diyecek olursak üniversite olmayı en eski tarihli olanlara tahsis etmiş oluruz ve bu doğru değil. Yeni kurulmuş bir üniversite, gelenek oluşması için yüz yıl beklemek zorunda değil. Birim yöneticilerinin gelenekli bir üniversitede yetişmiş olması kâfi. Yönetici temellük ettiği geleneği yeni kurumuna aktaracaktır. Ama yeni kurum asla geleneği aktarılan üniversite gibi olmayacaktır. Eğer hocaları ve yöneticileri gelenek ve teamül konusunda duyarlı iseler zaman içinde kendi rengini ve kokusunu bulacaktır. Normali de budur. Çünkü her iklim kendi çiçeğini yetiştirir. Mesela meyveler, yan yana iki bahçede yetişen meyveler arasında bile fark olur. Güneşi görme süresi ve açısı, esen rüzgâr, rüzgârın esme yönü ve suyu aynı cins olan meyveler arasında bile fark olmasını sağlar. Üniversiteler de böyle olmalıdır, birbirini taklit etmeye ve benzemeye çalışmak yerine kendisi olmaya gayret etmelidir.

Bizde neden gelenek oluşmuyor?

Yeni kurulan üniversitelerimizin ve kurumlarımızın kanaatimce en önemli sorunu geleneği oluşturamamasıdır. Bizde görev değişikliklerinden sonra yeni gelen yönetici, aynı siyasi erk tarafından atanmış olmasına rağmen selefinin yaptığı hiçbir şeyi devam ettirmeyip, yeni bir şeyler yapmaya çalışır. İlk sene meseleyi anlamakla geçer, ikinci sene planlamakla ve üçüncü sene de yapmaya uğraşmakla. Bir kısmı biter ve çalışmaya başlamadan süre biter, yönetim değişir ve yeni gelen yönetim bir öncekinin yaptığını gibi âdeta üniversiteyi yeniden kurmak ister. Böylece her yönetici değişikliğinde kurum yeniden kurulur.

Bundan daha da kötüsü var tabi. Mesela çizimi yapılıp ihale aşamasına gelen binaları yapmaktan vazgeçip yerine berbat binalar yapmaktan daha kötüsü, geleneğin bozulması ve kurumsal hafızanın sıfırlanmasıdır.

Üniversiteleri, belediyeler gibi görmüyorum. Başkan değiştiğinde belediyede yöneticiler değişebilir ancak bir üniversitede şube başkanlarına varıncaya kadar tüm birimlerin yöneticilerini değiştirmeye çalışmak kuruma büyük zarar verdiği defalarca tecrübe edildi, dolayısıyla değişmemelidir. Kurum kültürüne ve hafızasına ihanet etmemek için değişiklik zamana ve sürece bırakılmalıdır ve makul ve mücbir gerekçe olmadıkça da değiştirilmemelidir. Değişiklik, zaman içinde yasalarda belirtildiği üzere doğal yollardan olacaktır.

Eğer bu kurum bir kurul ise kurul üyelerinin hepsinin aynı anda değiştirilmesi de sorun oluşturabilir. Bu değişiklik o kuruma büyük zarar verir ve en az iki yılını kaybettirir. Yeni gelenler, bizde son yıllarda yerleşmeye başlayan kötü alışkanlıkla kendilerinden öncekilerin bir şey yapmadıkları ve beceremedikleri düşüncesiyle Amerika'yı yeniden keşfe çıkarlar. Şairin;

Hakîkî pâye ancak pâye-i dâniş iken insana
Yazık ol mest-i cehle pâye bilmez câhtan başka

Veciz bir şekilde tarif ettiği kimileri, hasbelkader bulundukları makamın verdiği güçle her konuda ahkâm kesebiliyorlar. Oysa İbn Kemâl'in ifadesiyle,

Câh ile gelmez fazîlet câhile

O yüzden "şerefü'l-mekân bi'l-mekîn" demişler. Yani şerefi makama tahsis etmeyip, o makama hak ederek gelen ve gereğini yapabilecek bilgi, beceri ve ahlaka sahip şerefli kimselere vermişler.

Son sözümüz şu olsun: Üniversite gelenektir ve gelenek insan yetiştirir. Geleneği bozmayalım ki insanımız da bozulmasın.

Gelen eklemez ise gelenek olmaz.

İsmail Güleç