FİZYOLOJİ

Fizyoloji, canlıdaki organların yahut organcıkların görevlerini araştırır. Daha yerinde bir söyleyişle: Hem canlının kendinde hem de canlı ile ortam arasında beliren süreçlerin ele alındıkları alandır. Morfoloji, nasıl canlıların sundukları biçim çokluğuyla ilgiliyse, fizyoloji de, canlıdaki hem madde bakımından hem de energi yönünden belirlenmiş görevlere eğilir. Mainx'ın açıklamasına göre "fizik biçimlerle ilgili bir önerme, deneyle, dolayısıyla maddeye dayanan yapılarcasınabiliyorsa, deney bilimi yönünden anlam taşır. 'Madde'den bağımsız her önerme, kavram gerçekciliğine düşmek tehlikesiyle yüz yüzedir."^[1] Çünkü bir önermenin geçerlilik derecesi, somutluğa, maddeye dayalı sınamalarla ölçülemez. Fizyolojinin, 'sağın tümevarış'ın; buna karşılık, morfolojinin, 'genelleyici tümevarış'ın alanı oldukları iddiası yanlıştır. Aynı şekilde morfolojide olduğu üzre, fizyolojide de, önermelerin çoğu, salt tasvir unsurlarından oluştuğu gibi, karşılaştırmalı yoldan da kurulabilir. "Metabolisma sırasındaki maddelerin dönüşmesi yahut yarıgeçirgen zarlardaki süreçlerin çözümlemesi gibi durumlarda fizyoloji daha çok katıksız fizikî yahut kimyevî yöntemlerle iş görür."^[2] Sözgelişi "solunumdaki CO₂/O₂ orantısı, otoburlarda aşağı yukarı l, hepcillerde daha az, etoburlarda çok daha düşüktür. Önermelerde, başvurulan çeşitli canlıların besin türü ile gaz değişto- kuşuna dair tasvir unsurları, bir yanda özgül besinin berkitilmesi, beri yanda da gaz değiştokuşunun kesin belirlenmesine yarayan yöntemlerle tasvir edilirler. Böylece sınayıcı olaylar ile önerme arasında şüpheye, anlamca kaypaklığa yer bırakmamacasına bağdaşıklığa ulaşılır. Önerme, olağandan çok daha karmaşıksa, bu, onun, büyük çapta kendine vucut veren, parça süreçlerine bölüp nicelikce çözümlediğimiz vakıaya ilişkin 'kuşatıcı önerme'^[3] olduğunu gösterir. Metabolisma sırasında proteinlerin kullanılması gibi, belirli çeşitten tek tek önermeler, daha kapsamlı önermelere, sözgelişi solunum süreçlerine, böylece bağlanabilirler."^[4] Süreçler hakkında önermeler belirlenirken —sinir sisteminin fizyolojisinde, yânı sinirbilim/nevrolojide geçen uyaran, algı gibi— insan tecrübesine dayanan ruh- bilimden devşirilmiş deyimlere sık sık başvurulur. Bunlar da elbette deneylerle yoklanabilmeli. "Yalnız, insan tümüyle söz konusu edildiğinde çözülmesi çetrefil yeni bir sorun ortaya çıkıveriyor. Şöyle ki: Onun, duygu ile duyum kavramlarıyla özetlenebilen iç tecrübesi, iç yaşantısı yepyeni bir olaydır."^[5] Ancak, Mainx'ın temâs ettiği zorluğun, yine kendisinin belirttiği üzre, fizyoloji ile ruhbiliminin işbirliği sonucunda önemli ölçüde üstesinden gelinebilir. Dolayısıyla sözünü ettiği iç tecrübe, iç yaşantı, esrârlı bir yepyeni olay olmak özelliğini yitirir.

GENETİK

Yunancada 'soy' yahut 'tür' anlamına gelen genos sözünden Gregor Mendel'in 1865lerde bulduğu kalıtım yasalarını dile getirmek üzre, türetilmiş olan 'genetik'^[6] ıstılahı, bugün canlılar biliminin bellibaşlı kollarından biri olup belirli bir türün gelişmesi ile yine belli bir canlı bireyin yapıca oluşması arasındaki bağlayıcı halkadır. Daha başka bir deyişle, "genetikci, bir topluluğun kesintisiz üreme zincirinin halkaları durumundaki bireylerini karşılaştırmalı yoldan ele alır."[7] "Genetikce klasikleşmiş tümel önermeler, Mendel'in kalıtım kuralları ile yasalarıdır. Karşılaştırılan canlıların bir üreme zincirine bağlı bulundukları gerçekliği göz önüne alındığında, bu bağıntının, nedensel—çözümlemeli (İng causal—analytical) tarzda irdelenmesi yerindedir."[8] Çünkü her kalıtsal etken, kendinden bir önceki etkenin verisi olduğunca, şartlar elverirse, sonrakinin de nedeni olur.

Mendel'in bahsi geçen yasasını yahut varsayımını Mainx, şöyle açımlamıştır: "(1) R etkeni al, r etkeniyse ak çiçeği üretiyor.

1. Her bitkide bir çift kalıtım etkeni bulunuyor: Ya RR, ya rr ya da Rr

—melez—.

1. Cinsiyet hücreleri (gametler) oluştukca, mezkûr çiftler çözülür.
2. Ortaya 'R'yi yahut 'r'yi içeren tek tek cinsiyet hücreleri çıkar.
3. Döllenme sırasında cinsiyet hücrelerinin, gelişigüzel birleşmeleri yoluyla F₂ kuşağındaki al ile ak çiçekli bitkilerin oranları belirir. Bir R etkeninin al çiçeği ürettiği kabulü, fiziğin 'kuvvet' numunesinden esinlenerek biçimlenmiştir. Bu, varsayılı bir kavram olan 'etken' ile gözlemlenebilir bir olay arasında bağdaşıklık kurulmasının önerilmesi demektir."[9]

Mendel'in koymuş olduğu kuralların yahut yasanın yeniden 1900lerde ortaya çıkarılıp özellikle de Felemenkli bitkibilimci Hugo De Vries'ce doğrulanmasından sonra "genetiğin ilk günleri diye adlandırılan döneme damgasını basmış 'kalıtım etkenleri' deyimi, bu bilimin gelişmesi boyunca genişleyerek 'gen'[10] ile 'alel'[11] kavramlarına karışmıştır. Bugünkü kullanılışıyla da gen kavramı, canlılar biliminde teori ile kavramın nasıl oluşturulduğunu gösteren güzel bir örnektir. Bundan da öte, "gen, donmuş bir kavram olmayıp süreklice değişen, günümüz genetiğinin kılavuzluk bakımından önde gelen birtakım eğilimleri yönünde temelden gözden geçirilmektedir. Özellikle şu son yıllarda canlılar biliminde yer alan değişik bakış açıları ile çeşitli görünümler arasında bağ kurma, böylelikle de canlılar bilimi düşüncesinde bütünlük sağlama ödevinin genetiğe yüklendiği gözden kaçmıyor. Bundan dolayı canlılar biliminin bütün karmaşık sorunlarında, öncelikle de gelişme fizyolojisinde, topluluk genetiğinde (Fr genetique populationelle), sistematik ile evrime ilişkin sorunlarda genetiğin ağırlığı arttıkca artıyor."

EMBRİYOLOJİ

Canlının bireyoluşu —ontogenes yahut embriyogenes— ile gelişmesini açıklayan çağdaş embriyolojiden, büyüme sürecinin de çoğalma süreçlerinin de dıştan (İng exogen) ve içten (İng endogen) yönlendirildiklerini öğreniyoruz. Hem doğrudan hem de dolaylı olarak metabolismayı hedef alan birçok 'uyaran', büyüme sürecini başlatır. Bu da, farklılaşmanın, dolaylı olarak da çoğalmanın genel şartıdır. Buna örnek, bitkilerdeki büyüme sürecidir: Doğada mevsimlerin, dolayısıyla, ışık, sıvı gibi, belli birtakım dış etkenlerin değişmesiyle bitkilerde büyüme olayının başgösterdiği görülür. Öyleyse, sözgelişi ilkbaharın nedeni elbette büyüme değil. Tersine, söz konusu mevsim, energi yönünden bitkilerdeki büyüme olayına yol açmaktadır.

Karmaşık örgütlü hayvanlardaki gelişme olayına gelince: Onlarda da cenîn/ embriyon, dış ortamın etkilerine oldukca kapalıdır. Bitkide görüldüğü gibi, hayvan da, önemli ölçüde asıl özelliğini korumağa çalışır. Bu nedenle canlı, gelişmesi boyunca ânî değişmelere uğramaktan kaçınır. Buradan da, canlı yaşadığı sürece, onda kendikendini ayarlama işinin yürürlükte bulunduğu anlaşılıyor. Nitekim embriyonsonrası dönemdeki canlıda homeostasis kavramıyla açıklanan bu kendikendini düzeltme, ayarlama, dengede kalma durumunu günümüz embriyologları, embriyonal safhadaki canlı için homeorhesis ıstılahıyla dile getiriyorlar.

Canlılar biliminin embriyoloji kolu, canlının nasıl meydana geldiği, başka bir anlatımla, canlılık, maddedenmi türer yoksa başka bir kaynaktanmı sorusuyla uğraşmaz. Bunun yanısıra, farklılaşmanın bireysel ince ayırımları, genetikteki problematiğin ağırlık merkezi olduklarına göre, embriyolojide farklılaşmanın özgül sorunlarına da inilmez. "Burada özgül olmayan süreçlerin nerede, ne zaman, nasıl olup bittikleri türünden sorulara karşılık aranır. Sözgelişi saçlar, kan hücreleri, yağ dokuları gibi, beden parçalarının oluşmalarını embriyoloji; saçların sarı, kumral yahut kızıl olmalarının nedeniniyse genetik araştırır. Başka bir söyleyişle, burnun, niye yüzün tam ortasında durduğunu embriyolog açıklamağa çalışır. Kimilerinin burnu niçin küt, başkalarınınsa sivri olduğunu bulmağa uğraşansa, genetikcidir." Kısacası, embriyolog, hangi canlı olaylarının bizlere bugün verilmiş olduğunu, bir de, tek tek canlıların oluşmaları ile gelişmelerinde yer alan süreçleri tesbit etmeğe çalışır. Bununla birlikte, öteki biyoloji kollarından soyutlanamayacağı düşünülürse, embriyolojinin gerçeklikte araştırma alanının genişliği hakkında yerinde bir görüş edinilebilir. Her şeyden önce "genler, dıkkata alınmadıkca, gelişmeyi güden uyaranlar anlaşılmaz. Aynı şekilde, gelişmeyi güden iç ile dış uyaranlar, bir kenara bırakılırlarsa, genler anlamlarını değiştirirler." Böylece, ne yalınkat genetik ne de salt embriyoloji, bugün üstünde durulan gelişme süreçleri hakkında bizlere beklenileni bildirebilir. İşte bundan ötürü, Julian Huxley ile Conrad Hal Waddington gibi çağımızın önde gelen biyologları, genetiğin, embriyolojinin, çevrebilim ile evrim biliminin açıklamalarını bağrında toplayan birleştirimci/sentezci teoriyı önermişlerdir.

(Ş. Teoman Duralı'nın, Dergah Yayınları'nca yayınlanan 'Hayatın Anatomisi – Canlılar Bilimi Felsefesi – Evrim ve Ötesi' isimli kitabından alıntılanmıştır.)