Arama
İsfahan Gözlemevi’nde mekanik bilimine yön veren İsfizari
Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah'ın hükümdarlık döneminde bilim merkezi olan İsfahan'da bir rasathane yani gözlemevi kuruldu. Ömer Hayyam'ın başkanlığını üstlendiği gözlemevinin sekiz bilim insanından oluşan bir heyeti vardı. Mekanik bilimiyle ilgili çalışmalar yapan İsfizari, heyetteki en önemli isimlerden biriydi. Nizamülmülk'ün desteklediği rasathanede pek çok başarıya imza atan Müslüman alim, altın ve gümüş metallerinin gerçeği ile sahtesi arasındaki farkı ayırt edebilecek bir terazi icat etti. Peki, icat ettiği terazi ile ölümü arasındaki bağlantı neydi? İşte İsfahan Gözlemevi'nin mekanik bilimcisi İsfizari hakkında detaylar...
İsfizari, pek çok alanda eser yazmasına rağmen astronomi alanında herhangi bir eser kaleme almadı.
📌Gözlemevine astronomi alanında ne tür katkılar sağladığı tam manasıyla bilinemese de matematik ve mekanik alanındaki başarıları sayesinde gözlemevinde alet yapımı hususunda yürütülen çalışmalara katkı sağladı.
📌Yazdığı eserlerden yola çıkarak İsfahan Gözlemevi'nde daha ziyade rasat ölçümleri, gökyüzü olayları ve hava tahminleri, alet yapımı gibi konularda katkı sağladığı düşünülmekteydi.
📌İsfizari'nin bilim dünyasına sunduğu katkılardan en önemlilerinden biri de Arşimet terazisiydi. İsfizari, Arşimet kanunundan faydalanarak icat ettiği bu teraziyi "Mîzânü'l-gısse" olarak adlandırdı.
📌İsfizari, "Fiziksel Terazi" ile çalışmış ilk kişi olan Ebu Bekr er-Razî 'nin terazisini, gelişiminde en yüksek basamağa çıkardı.
Arşimet prensibi: Ünlü bir deneyde Arşimet, aynı kütledeki altın bir taç ile bir altın külçesinin taşıracakları su miktarlarının aynı olması gerektiğini ileri sürmüş ve bunu doğrulayamayınca tacın saf altın olmadığını anlamıştır. Arşimet, bir sıvı içindeki katı bir cismin, taşırdığı sıvının ağırlığına eşit bir batmazlık kuvveti ile yukarıya itildiğini belirtir.
İsfizari bu teraziyi neden yaptı?
📌"Mîzânü'l-gısse" kıymetli bir eşyanın yapımında kullanılan altın ve gümüşün saf mı katışık mı olduğunu, eğer katışıksa ne oranda yabancı metal içerdiğini anlamak için bu teraziyi yaptı.
📌Yani İsfizari, altın ve gümüş metallerinin gerçeği ile sahtesi arasındaki farkı ayırt edebilecek bir terazi icat etti.
📌İsfizari, terazisini Horosan Selçuklu hükümdarı Sultan Sencer'e sunmak üzere Merv'e gitti ve orada vefat etti. İsfizari'nin vefatında terazisini de ilgilendiren farklı bir hikayesi vardı.
Rivayete göre, Sencer'in hazinedarı Saâdet el-Hâdim, yaptığı usulsüzlüklerin anlaşılacağı korkusu ve bazı kıymetli eşyaların sahteleriyle değiştirdiğinin anlaşılacağı kuşkusuyla teraziyi ortadan kaldırmıştı. Ömrünü bu uğurda harcayan İsfizârî de bu durum karşısında üzüntüsünden vefat etmişti. Ölümü 1121'den önce vefat ettiği tahmin ediliyor.
📌İranlı astronom, mekanikçi ve ilmî alet yapıcısı Abdurrahman el-Hâzinî İsfizari'nin bu terazisini geliştirip hakkında Kitâbü'l Mîzâni'l-hikme adlı eseri kaleme aldı.
📌El-Hâzinî'nin İsfizari'nin öğrencisi olduğu iddia ediliyordu. İsfizarî'nin terazisini daha da geliştirip mükemmelleştirerek "Hikmet Terazisi"ni oluşturdu.