Ahmet Hamdi Tanpınar romanlarının gizli kahramanı: Zaman
Ahmet Hamdi Tanpınar ve zaman birlikte anıldığında akla ilk gelen ünlü edebiyatçının "Ne içindeyim zamanın/ Ne de büsbütün dışında" dizeleridir. Nitekim bu dizeler Tanpınar'ın bütün bir sanat ve edebiyat felsefesinin temellerini oluşturur. Romanlarında da şiirinde ifade ettiği gibi "parçalanmaz bir akışın" -zamanın- izini süren Tanpınar, zaman kavramı hakkında en çok düşünen yazarların başında gelir. Hatta öyle ki zaman Tanpınar'ın romanlarındaki gizli bir kahraman gibidir. Peki Tanpınar'ın romanlarında zaman kavramı nasıl işlenmiştir?
Tanpınar'a göre zaman, "yekpâre geniş bir an" ve "parçalanmaz bir bütün" dür. Bergson'un süre kavramından etkilenen Tanpınar, akıp giden zamanın yerine yaşanan zamanı koyar; Tanpınar'ın estetiği bölünmez bir bütün olan zamanın arayışına dayanır.
Ahmet Hamdi Tanpınar'ın estetik ve düşünce yapısında Fransız filozof Bergson'un tesiri büyüktür. Tanpınar, "Antalyalı Genç Kıza Mektupta"ta Bergson etkisinin sanatında büyük bir tesiri olduğunu dile getirir. Bu etkiye günlüklerinde yer veren Tanpınar, "Şiir ve sanat anlayışımda Bergson'un zaman telakkisinin mühim bir yeri vardır. Pek az okumakla beraber, o da borçlu olduğum insanlardandır." ifadesinde bulunur.
Bergson'un zaman kavramı matematiksel ve psikolojik zaman olarak ikiye ayrılır. Psikolojik zaman lineer bir şekilde ilerlemeyen sürekli "oluş" halindeki "devamlılık" arz eden bir zamandır. Bergson psikolojik zamanı asıl zaman olarak kabul etmiştir. Bireyin gerçek zamana ulaşabilmesi için geçmiş zaman ve şimdiki zaman arasında bir "devamlılık" oluşturması gerekir. Bu sebeple zamanı "dün, bugün, yarın" şeklinde matematiksel olarak bölmeden "kesintisiz bir akış" halinde kavraması önemli bir unsurdur. Bergson; asıl süreyi kavrayabilmenin yolunun "sezgi" ile olabileceğini düşünmüştür.
Ahmet Hamdi Tanpınar kimdir? Ahmet Hamdi Tanpınar'ın hayatı…
Fransız filozof Bergson'un "devamlılık" fikri etkisi, "Kökü mazide olan bir atiyim" diyen Yahya Kemal'de "imtidad" kavramıyla tezahür eder. Hocasının Bergson etkisinden ilham alan Tanpınar, bu etkilenmeyi daha sağlam temellere oturtmuştur. Ahmet Hamdi Tanpınar'ın Bergson etkisi saf süre bağlamında karşımıza çıkar. Tanpınar'ın felsefesini özetleyen "yekpare zaman" ifadesi Tanpınar'ın imge dünyasında, Begson'un devamlı akış halinde ve parçalanamaz olan saf süresine tekabül etmektedir. Tanpınar'a göre zaman bir bütündür, parçalanamaz "devamlılık" ve "süreklilik" arz eder. Ahmet Hamdi Tanpınar'ın saf süre düşüncesinden hareketle oluşturduğu "yekpare an" düşüncesi hemen hemen bütün romanlarında karşımıza çıkar.
Tanpınar, İmparatorluk'tan Cumhuriyet'e geçiş devrinde yaşamıştır. Bu sebeple toplumsal kırılmaların, değişimlerin, ikilemlerin olduğu bir dönemde sanatını ortaya koymuştur. Zaman kavramında ortaya çıkan kırılmalar, toplumsal hayatta da aynı şekilde gözlemlenmiştir.
Ahmet Hamdi Tanpınar'ın ilk kez 1944 yılında tefrika halinde yayınlanmış olan romanı ilk olarak 1975'te basılmıştır. Huzur ve Sahnenin Dışındakiler ile beraber üçlemenin ilk kitabını oluşturur. Mahur Beste'de zaman kavramanının eşya ile bütünleştiğini görmekteyiz. Zaman, roman kahramanlarından Behçet Bey'i yaşadığı andan uzaklaşarak hayallere sürükleyebilen bir anahtardır. Behçet Bey'in arzusu Mahur Beste'de ifade edildiği gibi "Sade kendisi olmakla kalan ve yekpare uykusu ne bir ağaç ve yosun, ne de bir kuş kanadı veya el kadar bir gök, hulasa hiçbir arıza ile bozulmayan" yekpare bir zamandır.
Mahur Beste romanını incelemek ve satın almak için tıklayınız.
Mahur Beste'de de tıpkı Huzur'da olduğu gibi duran, değişmeyen ve istenildiği takdirde bellekte tekrar yaşanan bir geçmiş zaman vardır. Behçet Bey, ihtiyarlamış hâliyle ölümün araladığı kapıdan maziye kaçar. Akıp giden zamanı geri döndürmek çaresini eski eşyalarda, saatlerde ve ciltlediği kitaplarda bulur.
