Arama
Edebiyatımızda hamse geleneği
Hamse, İran ve Türk edebiyatlarında bir şairin beş mesnevisinden oluşan külliyat anlamına gelir. Hamselerin ele aldıkları konular farklılık gösterir. Edebiyatımızda birçok şair hamse yazmaya niyet etmiş ancak çok azı bu konuda muvaffak olmuştur. İçlerinden bazıları beş mesnevi ile yetinirken bazıları ise bunu genişletmiş, altı ve daha fazla mesnevi yazmışlardır.
◾ Hamse; İran ve Türk edebiyatlarında bir şairin beş mesnevisinden oluşan külliyat anlamına gelir. Hamse yazan şairlere "hamse-nüvîs" veya "sâhib-i hamse" denir.
◾ Yazdığı mesnevi sayısı beşten fazla olan şairlere de "sâhib-i sitte, sâhib-i seb'a" gibi adlar verilmiştir.
◾ Hamse geleneğinin ilk örnekleri İran edebiyatında görülmüştür. İlk hamsenin 12. yüzyılda Nizâmî-i Gencevî tarafından kaleme alındığı bilinir. Nizâmî'den sonra gelenek haline gelen hamse, daha sonra Türk edebiyatına geçmiştir.
Nizâmî-i Gencevî: Fars edebiyatında hamse türünün kurucusu sayılan şair.
◾ Hamse, Türk edebiyatında 14. yüzyıldan itibaren görülmeye başlanmıştır. Bu türde en çok tekrar edilen konu "Leylâ ve Mecnûn", "Hüsrev ü Şîrîn" hikayeleri ile "Yûsuf ve Züleyhâ" kıssalarıdır. Daha sonraları günlük hayatı konu alan orijinal mesneviler de kaleme alınmıştır. Taşlıcalı Yahyâ ile Nev'îzâde Atâî'nin hamseleri bu bakımdan büyük önem taşımaktadır.
◾ Türk edebiyatında hamse yazan ilk şair, Çağatay sahasından Ali Şîr Nevâî'dir. Nizâmî ve Hüsrev'i örnek alsa da taklitçisi asla olmamıştır.
↪ Nevâî, Hayretü'l-ebrâr,
↪ Ferhad u Şîrin,
↪ Leylî vü Mecnûn,
↪ Seb'a-i Seyyâre,
↪ Sedd-i İskenderî.
Ali Şir Nevai,Türkçeyi yüksek bir sanat dili halinde işlemeye çalışan, bu görüşü savunan ve dilimize değer kazandıran şair, üstün bir bilgin ve devlet adamıydı. Farsçanın edebi dil olduğu bir dönemde Türkçe eserler kaleme aldı. Farsçanın Türkçeden herhangi bir üstünlüğünün olmadığını savunurken, dilimize mesafeli duran çağdaşlarını da sertçe eleştirdi. Çağatay sahasındaki edebiyatı o denli şekillendirdi ki, Çağatayca "Nevai dili" olarak anıldı. Hüseyin Baykara ile çocukluktan başlayan dostluğu sayesinde yaşamı boyunca siyasetle iç içe olsa da Nevai, kelimelerin dünyasından asla kopamadı. Tarihteki sarsılmaz yerini günümüze kadar sürdürdü.
◾ Anadolu sahasında ilk hamse sahibi ise Hamdullah Hamdi'dir. Hamdullah Hamdi'nin şöhretini sağlayan kaleme aldığı mesnevilerdir. Mürettep divanı ve bu divanda yer alan şiirleri göz ardı edilen şair, genellikle mesnevileriyle tanınır. Oysa tezkireci Aşık Çelebi ile Hasan Çelebi'nin naklettiğine göre, Hamdi'nin özellikle gazelleri, devrinde büyük rağbet görür.
◾ Divanında yer alan şiirler hem dönemin şiir dilini ve üslubunu yansıttığı hem de onun edebi kişiliği hakkında verilecek hükümlere katkı sağladığı için oldukça önemlidir.
◾ Hamdi'nin Hamse'si Yûsuf u Züleyhâ, Leylâ vü Mecnûn, Tuhfetü'l-uşşâk, Kıyafetnâme ve Ahmediyye (Mevlid) mesnevilerinden meydana gelir. Bunlardan özellikle Yûsuf u Züleyhâ büyük üne sahiptir.
"Nakd-i vakti gözle Hamdî 'ârif ol
Assı kılmaz gussa-i ferdâ sana"
"Ey Hamdi! Vakit sermayesini gözle, hakkıyla bilen ol, yarının kederi sana fayda sağlamaz."
Nakd-i vakt: Vakit sermayesi
Arif: Hakkıyla bilen
Assı: Fayda
Gussa-i ferda: Yarının kederi
Ali Şîr Nevâî'nin hamsesinden minyatürlü bir sayfa
◾ Hamselerde aşkı konu alan mesnevilerin yanı sıra soyut kavramlarla ilgili mesneviler de yer almıştır. Hamse yazmak, büyük bir yetenek gerektirdiği için kendine güvenen şairler bu işe girişmiştir fakat çoğu en çok üç, dört mesnevi yazabilmişlerdir.
◾ Edebiyatımızda hamselerin altın çağı, 16. ve 17. yüzyıl olarak değerlendirilmiştir. Mesnevilerinin sayısı beşten fazla olan şairlerin içinde Lâmiî Çelebi dikkat çeker.
↪Vâmık u Azrâ,
↪Vîs ü Râmîn,
↪Salâmân ü Absâl,
↪Şem' ü Pervâne,
↪Gûy u Çevgân,
↪Ferhâd-nâme,
↪Mevlidü'r-Resûl,
↪Maktel-i İmâm Hüseyn,
↪Şehrengîz ve Heft Peyke...
◾ Lâmiî Çelebi 15. yüzyılın son çeyreği ile 16. yüzyılın ilk yarısında yaşamış, nazım ve nesir türlerinde önemli eserler kaleme almış, divan edebiyatının en üretken şairlerindendir.
Hiç gitmediği İstanbul'da şöhreti dillere destan şair: Lamiî Çelebi
◾ Çelebi, Molla Cami'den çevirdiği eserlerden dolayı çok sayıda şuara tezkirecisi onu Cami-i Rum olarak anmıştır. Lâmiî Çelebi, Molla Cami'den başka Osmanlı sahası dışından Unsuri, Cürcani, Ehl-i Şirazi, Ali Şir Nevai ve Fettahi gibi bazı şahısların da eserlerini Osmanlı Türkçesine kazandırmıştır.